Հայրենիքէն ետք, Երուսաղէմ եղած է հայ ժողովուրդին հաւատքի ապաւինման և ոգեշնչման աղբիւրը քրիստոնէութեան նախնական ժամանակաշրջաններէն մինչև այսօր: Հայ ժողովուրդը ապաստան գտած է այնտեղ դարերու ընթացքին, իր գաղութներու հոյլով և ապրած ու կերտած քաղաքակրթութիւն և մշակոյթ: Այնտեղ կան արաբախօս և հայախօս հայը իրենց ազգային ոգիով լիացած, որոնք կարծէք պահակ կանգնած են Քրիստոսի ժառանգութեան իրենց հայկական թաղամասով, եկեղեցիներով, վանքերով, ուսումնարաններով և աշխարհահռչակ ձեռագործային սերամիք, յուշատախտակներու, զարդերու և արուեստագիտական հարստութիւններով:
Բայց դժբախտաբար, այսօր հայ ժողովուրդը Երուսաղէմի և Իսրայէլի մէջ, արդէն կը կազմէ նուազագոյն թիւ մը փոքրամասնութեան՝ իր 900-1000 հոգինոց հայ համայնքով:
«Մենք Երուսաղէմը կորսնցնելու իրաւունք չունինք»:
Դոկտ. Մինաս Գոճայեանի բանախօսութեան բանիմաց պատգամը հանդիսացաւ այս, ուղղուած համայն հայութեան, Կիրակի, 26 Մարտ 2017-ի երեկոյեան ժամը 5-ին, Թէքէեան Մշակութային Միութեան Կլէնտէյլ-Փասատինա մասնաճիւղի կազմակերպութեամբ տեղի ունեցած «Հայ Երուսաղէմը Այսօր» բանախօսութեան երեկոյին: Օրուան հանդիսավար Տիկ. Աստղիկ Խանճեան ներկայացուց Դոկտ. Գոճայեանը և հրաւիրեց զինք ներկայացնելու դասախօսութիւնը:
Դոկտ. Մինաս Գոճայեան գրական և ուսումնական ասպարէզին մէջ քաջածանօթ մշակ մըն է ծնած Պէյրութ, Լիբանան: Տեղւոյն ազգային Ռուբինեան և Յովակիմեան-Մանուկեան վարժարանները աւարտելէ եւ մէկ տարի Փարիզի Ալիանս Ֆրանսէզ լեզուի դասընթացքներուն հետեւելէ ետք մեկնած է Հայաստան իր ուսումը շարունակելու համար: Ան աւարտած է ԵՊՀ-ի բանասիրութեան բաժանմունքը մագիստրոս տիտղոսով՝ 1974-ին, և ստացած դոկտորի կոչում՝ 1981-ին: 1978-1991 դասաւանդած է հայոց լեզու և մշակոյթի պատմութիւն Կիպրոսի Մելգոնեան հաստատութեան մէջ, իսկ 1991-2012 նոյն նիւթերը՝ Քալիֆորնիոյ Քանոկա Փարք քաղաքի Մանուկեան-Տեմիրճեան վարժարանին մէջ: 2014-2016 թուականներուն հրաւիրուած է Երուսաղէմ՝ վարելու Սրբոց Յակոբեանց Միաբանութեան «Սիոն» եռամսեայի հրատարակութիւնը, ուր դասաւանդած է նաև հայ լեզու և գրականութիւն Ժառանգաւորաց և Սրբոց Թարգմանչաց վարժարաններուն մէջ: Ան ունի չորս հրատարակութիւններ և այժմ կը շարունակէ ազգային-մշակութային գործունէութիւնները Լոս Անճելըսի մէջ:
Դոկտ. Մինաս Գոճայեան իր երկու տարիներու փորձառութեամբ, Երուսաղէմի մէջ, բանախօսութեան ներկայ հասարակութեան ներկայացուց Երուսաղէմ մը, որուն մասին քիչեր տեղեակ էին: Ան բնիկ սաղիմահայ պատմագէտի հմտութեամբ, սահիկներով տարաւ ներկաները Երուսաղէմի թաղերը մէկ առ մէկ, ծանօթացնելով զանոնք այնտեղի հայ բնակիչներուն և մանաւանդ՝ «Հայկական թաղամասին»:
Երուսաղէմի մէջ «Հայկական Երուսաղէմ»-ին կեանքի, կենցաղի ու կեցութեան հարազատ ներկայացումով, ան կը բացայայտէր նաև այնտեղ թաքուն և յարատև գոյութիւն ունեցող ժլատ կառավարութեան մը տիրակալական ձգտումները հանդէպ հայ ժողովուրդի հարուստ դարաւոր ժառանգութեան, անոր եկեղեցիներուն և մանաւանդ կալուածներուն, որոնք մէկ առ մէկ կը կորսուին այս կամ այն օրէնսդրութեամբ, փոքրամասնութիւններն ու անոնց նոր սերունդի ուժը երկրէն վանելու մտայնութեամբ:
Երկու հայ վարժարաններէն՝ Թարգմանչաց վարժարանին 35 տոկոսը քրիստոնեայ օտարներ են, իսկ Ժառանգաւորաց վարժարանի սաներու թիւը յարատև անկումի մէջ ըլլալով, Երուսաղէմի հոգեւորական ապագան իր ղեկավար առաջնորդութեամբ, կը թողու անորոշ և կորուսեալ վիճակի մէջ: Շնորհիւ Ամենապատիւ Նուրհան Արք. Մանուկեանի տարած անխոնջ և գործունեայ ջանքերուն, Երուսաղէմի Հայ եկեղեցին այսօր կ՚ապրի անդորր և կայուն շրջան մը, պահպանելով այն ինչ որ կը պատկանի Երուսաղէմի հայ ժողովուրդին, երկրին և արտաշխարհի մէջ ունեցած իր կալուածներով:
Դոկտ. Գոճայեան ներկայացնելով Սաղիմահայ կեանքը սահիկներու դրութեամբ, ցոյց տուաւ Ս. Յակոբայ վանքը, պատրիարքարանը, Ս. Յարութեան եկեղեցին, Թարգմանչաց և Ժառանգաւորաց վարժարանները, Ս. Թորոսի մատուռը և հայկական թաղամասը իր աշխատատեղիներով, մանրամասնօրէն անդրադառնալով անոնց գործունէութիւններուն մասին: Սակայն ան նշեց նաև Հայ Երուսաղէմը դիմակալող մարտահրաւէրները, որոնք պարզ սպառնալիքներ չեն իրենց տարողութեամբ: Ան նշեց, թէ Կաթողիկէ և Օրթոտոքս եկեղեցիները և անոնց պատկանող կալուածները կը վայելեն իրենց հովանաւորներուն ապահովութիւնը և սակայն հայ եկեղեցին է, որ այնտեղ կը մնայ առանձին, տեղական իշխանութիւններուն ագահ ձգտումներուն ենթակայ: Հայ Երուսաղէմը իր հարուստ անցեալով, մեծամեծ բարերարներու, իշխաններու և իշխանուհիներու նուիրած արժէքաւոր կալուածներով և նուէրներով կը կազմէ հայ ժողովուրդի պատմական հարստութիւնը, և ա՛յն, պայման է պահպանել որևէ գնով:
Բանախօսութեան աւարտին եղան հարցում-պատասխաններ, որոնք շարունակուեցան հիւրասիրութեան ընթացքին: