Էրտողանի ներխուժումը Սուրիոյ հիւսիսային շրջան՝ քիւրտ բնակիչները եւ մարտիկները սահմանէն հեռու մղելու համար, անպայման ցոյց կու տայ Թուրքիոյ հեռաւոր նպատակները եւ ծրագիրները այդ շրջանին հանդէպ. անկասկա՛ծ, Սուրիոյ քիւրտ մարտիկներուն վտարումը սահմանէն տասնեակ քիլոմեթրեր հեռու պիտի արգիլէ անոնց շփումը Թուրքիոյ մէջ Քիւրտիստանի Աշխատաւորական կուսակցութեան (PKK) քիւրտերուն հետ, պիտի խզէ կապերը եւ դադրեցնէ յարաբերութիւնները անոնց միջեւ, ինչպէս նաեւ պիտի սաստկացնէ շրջափակումը Թուրքիոյ քիւրտերուն դէմ։ Սակայն, Էրտողանի վերջնական նպատակը այդ տարածաշրջանը ամբողջութեամբ եւ ընդմիշտ քիւրտերէ դատարկել է եւ տարածաշրջանի ցեղային քարտէսը փոխել. թէեւ հոն արաբներ, քրիստոնեաներ եւ բնիկ ազգեր ալ կ՛ապրին, սակայն բոլորն ալ Թուրքիոյ համար դաւաճաններ են։
Թուրքերը սուրով ու թուրով կը հալածեն երկրի փոքրամասնութիւնները․ միաժամանակ, համայն աշխարհը կը դիտէ այդ իրադարձութիւնները, Թուրքիոյ դէմ կ՛արտայայտուի, անոր կը սպառնայ, սակայն ոչ մէկ գործնական քայլ կ՛առնէ զայն սանձելու համար։ Թուրքերը շատ երկիրներ ու տարածքներ գրաւած են, ի միջի այլոց նաեւ Արեւմտեան Հայաստանը, արաբական եւ այլ երկիրներ, ամէն տեղ միջնադարեան մութ խաւարի մէջ ձգելով։ Օսմանեան Թուրքիան այդ վայրերու բնակիչներուն վրայ իշխեցին թրքական ազգայնամոլութեամբ եւ բոլորը թրքացնել ուզեցին, ու պէտք ըսել՝ մասամբ յաջողեցան․․․ Պոլիսը, որ Արեւելեան Հռոմէական կայսրութեան մայրաքաղաքն էր մինչեւ 1453 թուական, օսմանցիները զայն գրաւելէ ետք իրենց մայրաքաղաքը դարձուցին (1453-1923) մինչեւ Աթաթուրքի իշխանութեան գլուխ գալը, երբ ան Թուրքիոյ մայրաքաղաք ըրաւ Անգարան։ Ներկայիս, Պոլիսը Թուրքիոյ ամենամեծ քաղաքն է՝ 15 միլիոն բնակչութեամբ, իսկ հոն յոյներուն թիւը միայն երեք հազար է։
Պալքաններու մէջ Պոսնիան մէկ այլ օրինակ է. հոն թուրքերը իսլամութիւն տարածեցին եւ երկրի մշակութային ու ընկերային աշխարհահայեացքը փոխեցին. իսկ Արեւմտեան Հայաստանի կացութիւնը աղէտ մըն է, մե՜ծ դժբախտութիւն մը, կորուստ մը, զոր կը յուսանք վաղ թէ ուշ ետ կը դառնայ տէրերուն՝ մեզի, հայութեան։ Արդարեւ, երկիրը դատարկուած է իր բնիկ հայ բնակչութենէն, իսկ հոն մնացած հայերը, որոնք արդէն իսկ իսլամացած են, այժմ իրենց արմատները կը փնտռեն։ Միայն տասնեակ մը հազարով հայ մնացած է Պոլիս եւ այլուր։ Եկեղեցիներուն մեծ մասը մզկիթներու վերածուած է եւ տակաւին կը վերածուի. մնացածն ալ անմխիթար վիճակի մէջ՝ կիսափուլ կամ բոլորովին խոնարհած։ Բոլորը պղծուած եւ մաս մըն ալ ախոռներու վերածուած են. իսկ մշակութային կոթողները արդէն իսկ անհետացած են, մնացածն ալ օրէ օր կա՛մ կ՛անհետանայ, կա՛մ թրքական դրոշմ կը ստանայ։ Պոլսոյ հայութիւնը, սակայն, դեռ կը գոյատեւէ իր եկեղեցական, մշակութային եւ կրթական հաստատութիւններով: Պութանի եւ Ճազիրէի քրիստոնեաներն ալ ունեցան հայերուն նոյն ճակատագիրը։
Հիմա հերթը քիւրտերունն է. որոնց թիւը Թուրքիոյ մէջ քսան միլիոն կը նկատուի․ անոնք մեծամասնութեամբ երկրի արեւելեան եւ հարաւ-արեւելեան մասերը կը բնակին. անոնցմէ երեք միլիոն ալ Պոլիս կը գտնուի եւ բաւական լաւ կազմակերպուած գաղութ ունի։ Պոլսոյ քիւրտերը յաջողեցան խումբ մը քիւրտ եւ համակիր թեկնածուներ, ի միջի այլոց նաեւ հայ ազգի զաւակ Կարօ Փայլանը, քրտամէտ Ընկերվար Ժողովրդական Կուսակցութեան կողմէ Թուրքիոյ խորհրդարանի անդամ ընտրել․ անոնք նաեւ մեծ դեր ունեցան Պոլսոյ նոր քաղաքապետ Աքրամ Իմամ Օղլուի ընտրութեան մէջ, սակայն ասոնց ազդեցութիւնը միայն քաղաքական է, մինչդեռ զէնքը գիւղացիներուն ձեռքն է։
Ներկայիս, Էրտողանի համար ներքին ամենամեծ մարտահրաւէրը քրտական ազգային ազատագրական շարժման վերջ տալ է։ Քիւրտիստանի Աշխատաւորական Կուսակցութիւնը (PKK), որ հիմնուած է 1978ին Տիգրանակերտի Ֆիս գիւղը՝ Ապտուլլահ Օճալանի ղեկավարութեամբ, հիմնումէն տարիներ ետք զէնքի դիմեց։ 1984էն ի վեր այդ կուսակցութիւնը կը պայքարի Թուրքիոյ պետութեան դէմ․ մերթ ընդ մերթ զինադադարներ եղած են (1999-2004 եւ 2013–2015), իսկ 1999էն ի վեր անոր ղեկավար Օճալանը բանտարկուած կը մնայ, սակայն պայքարը կը շարունակուի:
Ըստ Սեւրի դաշնագիրին, որ ստորագրուած է 10 Օգոստոս 1920ին, Թուրքիոյ հարաւ-արեւելեան շրջաններէն մաս մը՝ Արեւմտեան Հայաստանի հարաւի սահմանէն դէպի Իրաք, քիւրտերու ինքնավար շրջան իբրեւ որոշուած էր, սակայն Լօզանի դաշնագիրով՝ 1923ին, այդ որոշումը վերջ գտաւ։ Քիւրտերը իրենց երազած մեծ հայրենիքի քարտէսը գծեցին ըստ իրենց ցանկութեան, «Մեծն Քիւրտիստան»ի քարտէսը, որուն մեծ մասը Թուրքիա կը գտնուի:
Աթաթուրք քիւրտերը «լերան թուրքերը» անուանեց․ անոնց արգիլեց գրական եւ կրթական մշակութային ասպարէզի մէջ իրենց ազգային լեզուն գործածել կամ թերթեր հրատարակել քրտերէնով։ Ան նաեւ արգիլեց քրտական քաղաքական կուսակցութիւններ հիմնել: 1925ի Շէյխ Սայիտ Փիրանի յեղափոխութիւնը` ընդդէմ Աթաթուրքի, առաջինը եղաւ քիւրտերուն կողմէ, բայց չյաջողեցա՛ւ. Շէյխ Սայիտ իր զինակիցներով մահապատիժի ենթարկուեցաւ, հարիւրաւոր քրտական գիւղեր հրկիզուեցան, բնակչութիւնը հեռացուեցաւ, ինչպէս նաեւ քիւրտերու ունեցուածքները թալանուեցան թուրք զինուորներու կողմէ: Պատմութիւնը կրկնուեցաւ. այս անգամ, սակայն, զոհերը քիւրտերն էին, որոնք 1915թ., այդ դէպքերէն միայն 10 տարիներ առաջ, թուրքերուն հետ միասին կոտորեցին մեր ազգը, այրեցին մեր գիւղերը, թալանեցին հայուն ունեցուածքը եւ բռնաբարեցին հայ կիներն ու աղջիկները:
1927-1930 թուականներուն, Արարատ լերան մօտակայ գիւղերուն մէջ ծայր առաւ «Ագրի»ի յեղափոխութիւնը՝ քիւրտ զօրավար Իհսան Նուրի փաշայի գլխաւորութեամբ, երբ «Պատրախանները» մեծ դեր խաղացին իրենց «Խոյպուն» կուսակցութեամբ եւ օգնութիւն ալ ստացան ՀՅԴէն՝ Կոմսի միջոցով. Նուրի փաշա այդ շրջանը անկախ Քրտական պետութիւն հռչակեց: Սակայն Աթաթուրք, օդուժով օժանդակուած հզօր ջոկատներով յաջողեցաւ անոր ալ վերջ տալ: Թրքական զօրքը այնուհետեւ այրեց այդ շրջանի քրտական գիւղերը եւս եւ տեղահան ըրաւ ժողովուրդը:
1935ին, Թուրքիոյ պետութիւնը որոշեց Տերսիմի (ներկայիս՝ Թունճելի) քիւրտերը տեղահան ընել եւ այդ շրջանները բնակեցնել թուրքերով, երկու ազգերով խառն շրջան մը ստեղծելու նպատակով, որպէսզի քիւրտերը զսպէ. այդ քայլը պատճառ եղաւ Տերսիմի ապստամբութեան (1937-1939), Սայիտ Ռիզայի ղեկավարութեամբ. տասնեակ հազարներով քիւրտեր սպաննուեցան եւ 10,000է աւելի տեղահան եղան. կրկին թալան եւ գիւղերու հրկիզում․․․
Այս բոլորով հանդերձ, քիւրտերը կը շարունակեն իրենց պայքարը. անոնք Խրիմեան Հայրիկին «երկաթէ շերեփ»ը ունին իրենց ձեռքերուն մէջ, եւ Էրտողան կը ջանայ վերջ տալ անոնց պայքարին․ սակայն այժմ ժամանակները փոխուած են։ Այո՛, համայն աշխարհը այդ իրադարձութիւնները կը դիտէ, բայց մինչեւ ե՞րբ:
Կը թուի, թէ յոյները ամէն ինչ կորսնցնելէ եւ զիջելէ ետք, նոյնիսկ իրենց պապենական իրաւունքներուն մասին շատ բան չունին ըսելիք, բացի անկէ, որ ժամանակ առ ժամանակ խնդիրներ կը ծագին իրենց Պատրիարքական աթոռին մասին: Իսկ ինչ կը վերաբերի մեզի՝ հայերուս, ապա Թուրքիա մնացած փոքր հայկական համայնքը կաշկանդուած է ամէն տեսակէտով եւ նոյնիսկ իր կրօնական հարցերը չի կրնար ազատօրէն լուծել։ Այնուհանդերձ, մենք կը մնանք եւ պիտի մնանք պահանջատէր մեր իրաւունքներուն եւ մեր արդար Դատի լուծման: