1947 թուականի դրամափոխութիւնից յետոյ, Խորհրդային երկրի «Հայր» Ստալինը յաջորդաբար, մի քանի տարի շարունակ, լայն սպառման ապրանքների, ի մասնաւորի սննդամթերքի գների իջեցում էր իրականացնում, որը, թէեւ հիմնականում ոչինչ չէր փոխում ժողովրդի կենսամակարդակի մէջ, այնույանդերձ մեծ խանդավառութիւն էր առաջ բերում ողջ երկրի լայն շրջանակներում:
1949-ը թուականը մեծ իրադարձութիւնների տարի էր: Հայրիկս գնում-գալիս էր` չգիտէինք թէ ուր, բայց գնալով մռայլ տեսք էր ստանում նրա դէմքի արտայայտութիւնը: Մի օր էլ, երբ երկուսով էինք տանը` ասաց.
– Հենրիկ, տղաս, ես այսօր երեկոյեան կարեւոր տեղ եմ գնալու, եթէ պատահի, որ մէկ-երկու օրից չվերադառնամ, երրորդ օրը, ա~յ… էն նկարի ետեւում մի ծրար կայ,- ցոյց տուեց Ֆրանսիայից բերած, պատից կախուած (Այդ նկարը ներկայիս ամրացուած է իմ աշխատասենեակի Հարաւային պատին,- ՀԵՆ. Ա.) նկարը եւ ասաց.
– Երբ մի քիչ էլ մեծանաս, առանց բացելու ծրարը, ինչ որ ձեւով կ՚ուղարկես արտասահման: Հարց չտաս: Խոստացիր, որ մօրդ եւ եղբօրդ ոչինչ չես ասի այս մասին:
Անշուշտ խոստացայ, սակայն տարակուսանք ապրեցի այն մտածումով, թէ ինչո՞ւ հայրս իմ տասնութ տարեկան աւագ եղբօրս չի վստահում նման կարեւոր յանձնարարութիւն, այլ վստահում է ինձ`տասներկուամեայ մանչուկիս:
Հետագայում` իհա՜րկէ հասկացայ: Եղբայրս միամիտ, ծայրայեղ ազնիւ մի տղայ էր, Ֆրանսիայում ծնուած, նոյնքան ծայրայեղ անփորձ, հազիւ թէ նա կարողանար պահել այդ գաղտնիքը: Մշտապէս ես էի նրան օգնութեան հասնում փողոցային «մարտերի» ժամանակ: Հայրս հիանալիօրէն գիտէր այս ամէնը:
Երրորդ օրը հայրս տուն եկաւ փոքր ինչ պայծառացած: Յստակ էր. ինչ որ բան էր փոխուել նրա կեանքում:
Հետաքրքրութիւնից դրդուած, պատեհ մի ժամի փորձեցի հայրիկիս մատնանշած նկարի ետեւի ծրարը նայել, բայց այնտեղ ոչինչ չկար: Այդպէս էլ, առ այսօր ես չգիտեմ թէ ինչ էր պարփակուած այդ ծրարի մէջ, եւ թէ ինչու էր հայրս մեզնից գաղտնի պահում ծրարի բովանդակութեանը: Հասուն տարիքում անգամ ես ինձ թոյլ չեմ տուել յիշեցնել նրան այդ դէպքի մասին:
Պարզուեց, որ Ակադեմիայի Պատմութեան ինստիտուտի ակադեմիկոսներ Աբգար Յովհաննիսեանն ու Մորուս Հասրաթեանը հետաքրքրուած են եղել հօրս ճակատագըրով:
Բազում միջնորդութիւններով եւ իրենց ստորագրութիւններով ամրագրուած երաշ-
խաւորագրերով, նրանք կարողացել էին բացատրել պետական իշխանական մարմիններին (KGB) պատերազմի ժամանակ նրա գերի լինելու հանգամանքները, եւ նրա գիտական մեծ պաշար ունենալու փաստը, եւ ըստ այնմ էլ, նրանց յաջողուել էր աշխատանքի տեղ ապահովել հայրիկիս համար`Ակադեմիայի Պատմութեան ինստիտուտում:
Մօտենում էր «Մեծ առաջնորդ» Ստալինի ծննդեան 75-ամեակը: Ողջ Խորհրդային երկիրը ողողուած էր միլիոնաւոր պաստառներով, թռուցիկներով, Ստալինի մեծադիր նկարներով, քանդակներով, արձաններով:
Խորհրդային Հայաստանն էլ «որոշել» էր «Պողպատէ մարդուն» (Գուսան Հաւասու բնութագրումն է,- ՀԵՆ. Ա.) իր երախտագիտութիւնը յայտնել` Երեւանի բարձունքում, Յաղթանակի զբօսայգում կանգնեցնելով նրա վիթխարի արձանը:
Դեկտեմբերեան այդ ցրտաշունչ օրը, հարիւր հազարաւոր մարդկանց ստիպողաբար տարել էին Յաղթանակի զբոսայգի` Ստալինի արձանի բացմանը ներկայ լինելու համար: Հայրիկս էլ, պարտաւորուած, որպէս գիտական մտքի ներկայացուցիչ, պարտաւոր էր ներկայ լինել այդ միջոցառմանը: Ընդառաջելով իմ խնդրանքին, հայրիկս ինձ էլ տարաւ իր հետ:
Երանի տարած չլինէր: Ահաւոր սառնամանիքի պայմաններում, մժեղի պէս իրար գլխի հաւաքուած ամբոխը, ժամեր շարունակ լսում էր «Մեծ Առաջնորդին» աստուածացնելու մէջ մրցումի ելած ճառախօսների հազարումի համեմատութիւններով լի ելոյթները:
– Հայրի~կ, ոտքերս սառել են, փայտացել, էլ չեմ դիմանում, արի գնանք,- ասում էի նրան ու հետն էլ լաց լինում:
– Ոչի~նչ տղաս, դիմացիր, քիչ մնաց,- անզորութիւնից չիմանալով ինչ անել,- ասում էր հայրիկս:
Ես այդ ժամանակ չէի հասկանում, թէ ինչու հայրիկս չէր կարող հեռանալ, երբ այս ծովածաւալ ամբոխի մէջ «շունը տիրոջը չէր ճանաչում»: Այդ յետոյ էր, որ ես հասկացայ, թէ հայրս ինչու չէր կարող միտինգը կիսատ թողնել ու տուն տանել սառնամանիքից կուչ եկած իր տասներկու ամեայ որդուն:
Դրանք այն տարիներն էին, երբ մարդիկ վախենում էին նոյնիսկ սեփական տանը իրենց մտքերն ազատօրէն արտայայտել:
Այսօր ծայրայեղութիւն կարելի է համարել այն իրական դէպքերը, երբ որդին մատնում էր հօրը եւ հակառակը: Մարդկանց շուրջը վխտում էին լրտեսները:
Տարիներ անց, հայրիկս պատմում էր իրական մի դէպք, որը տեղի էր ունեցել Ակադեմիայի Պատմութեան ինստիտուռում` Ստալինի յոբելեանի օրերին:
Ինչպէս բոլոր հիմնարկներում ու հաստատութիւններում, յիշեալ ինստիտուտում էլ են պատրաստւում ըստ արժանւոյն դիմաւորել Մեծ Առաջնորդի յոբելեանը: Հիմնարկի կուսկազմակերպութեան քարտուղարը կարգադրութիւններ է անում տարբեր պաստառներով, կոչերով զարդարելու համար միջանցքի պատերը:
Քաղաքի յայտնի նկարիչներից մէկը նկարել է Ստալինի դիմանկարը, բաւականին խոշոր իւղաներկ մի նկար, որը պիտի փակցուէր միջանցքի ամենատեսանելի տեղում, որպէսզի ամէն ոք, միջանցք մտնելիս եւ դուրս գալիս տեսնի առաջնորդին:
Հաւաքւում են մի քանի կուսակցականներ եւ որոշում, թէ որտեղ պիտի կախուի Առաջնորդի շքեղ շրջանակով մեծադիր իւղաներկ նկարը:: Բերում են մի հին, կոտրած-թափած աստիճան: Կերած-խմած ներկաներից ոչ ոք չի համարձակւում նրա վրայ բարձրանալ:
– Կանչէք Չամչեանին, նա թեթեւ է, իր համար հեշտ կը լինի բարձրանալ,- ասում է կուսակցութեան քարտուղարը:
Կանչում են կրտսեր գիտաշխատող եգիպտահայ մտաւորականին: Վերջինս վախով-դողով բարձրանում է օրօրուող աստիճանի վրայ եւ փորձում երկաթէ կեռի վրայ կախել առաջնորդի նկարը: Մի քանի անյաջող փորձերից յետոյ, յանկարծ ձեռքից բաց է թողնում նկարը, որն ընկնում է ծնկի վրայ` ամեհի ցաւ պատճառելով իրեն:
– Վա~խ…, հերն եմ անիծեր…, աս ի~նչ սոսկալի ցաւ է,- անգիտակցաբար ձեռքը տանելով ծնկին,- ասում է խեղճ մտաւորականը եւ ձեռքից բաց թողնում նկարը, որի արդիւնքում ջարդուփշուր է լինում գեղեցիկ, թանկարժէք շրջանակը:
– Լսեցի՞ք…, լսեցի՞ք թէ ինչ ասաց…, վրայ է տալիս կուսակցութեան քարտուղարը,- նա մեր մեծ առաջնորդին ասաց` «հերդ եմ անիծել»: Բոլորդ լսեցիք, բոլորդ ականատես էք, այդպէս չէ՞…:
Ո՞վ կը համարձակուէր հակառակն ապացուցել, որ բոլորս էլ կարող էինք նման արտայայտութիւն թոյլ տալ առանց որեւէ մէկին նկատի ունենալու, երբ հանկարծակի, անիմաստ ցաւի տէր ենք դառնում, կամ ինչ-որ մի բան մեր ուզածի պէս չի ստացւում:
– Պարոն Սաղաթէլեան…, ուզում է ինչ որ բան ասել մի բուռ դարած մտաւորականը, բայց նրան ընդհատում է կուսակցութեան քարտուղարը.
– Ի՞նչ Պարոն, ընկեր Չամչեան, դուք դեռ Նեղոսի ափի՞ն էք…, աշխատում էք մի գիտական հիմնարկում եւ դեռ չէք սովորել «ընկեր» ասել: Լաւ, թողնենք այս ամէնը եւ անցնենք գործի: Ընկեր Մովսիսեան,- դիմելով իր օգնականին` շարունակում է իր խօսքը կուսքարտուղարը,- շտապ կուսակցական ժողով հրաւիրէք` քննելու համար ընկեր Չամչեանի հարցը:
– Ընկեր Սաղաթէլեան, ի՞նչ հարց կ՚ուզէք քննել, ես ի՞նչ յանցանք գործած եմ: Սովորական, ժողովրդական արտայայտութիւն է, ամէն մարդ կը գործածէ` «Հերն եմ անիծեր», «Խերն եմ անիծեր», երբ հանկարծակի, անսպասելի ցաւ մը կ՚զգայ, կամ որեւէ դէպքէն յուսախաբ կ՚ըլլայ: Խօսք էր` անցաւ, գնաց: Ինչո՞ւ պատմութիւն կը շինէք:
– Հլա մի սրան լսէք ընկերներ: Պատմութիւն ենք շինում հա՞…: Դու դեռ առանց ամաչելու` հարցնո՞ւմ ես, թէ ինչ ես ասել…, դու հայհոյեցիր մեր մեծ առաջնորդին, ընկեր Ստալինին: Դէպքին բոլոր ներկայ եղողներն այստեղ են եւ նրանք լսեցին…, այդպէս չէ՞ ընկերներ,- շրջուելով կողքիններին, վճռականօրէն եզրափակում է իր խօսքը կուսակցութեան քարտուղարը:
Խեղճ Չամչեանը զգալով, որ ինքը վիճելով արդարութեան չի հասնելու, գլուխը կախ գնում է իր աշխատասենեակը:
Հազիւ տասը րոպէ անց, իրեն դուրս են հրաւիրում հիմնարկից, իսկ երկու օր անց,
ամբողջ ընտանիքով, նա Սիպիր ուղեւորուող ապրանքատար գնացքի մէջ էր, իր նման
հարիւրաւոր այլ հայ ընտանիքների հետ միասին:
ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ