(Սեդա Անանեանի «Անմոռաց Անուններ» Նոր Գիրքը)
ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
…Հեռուից, ուրիշ աշխարհամասից եկող հեռաձայն.
– Հենրիկ դու ե՞ս…
– Այո՜, այս ես եմ, ո՞վ է հեռաձայնողը:
– Սեդան եմ Հենրիկ, Սեդա~ն:
– Ո՞ր Սեդան, ես մի քանի Սեդա գիտեմ, բայց նրանք վաղո~ւց կորել են իմ կեանքից:
– Դու ինձ չես կարող չյիշել, ես Անանեան Սեդան եմ…, Անանեան,
– Օ~.., Անանեան Սեդան…, Համալսարա~ն, 1956 թուական…երանելի օրեր…
– Այո՜, այո, այդ Սեդան, որի ազգանունը մէկ տառով է տարբերուում քոնից:
– Այո՜, ժամանակին, յաճախ էին շփոթում: Ո՞րտեղից ես հեռաձայնում:
– Լոնտոնից, համարդ քոյրս փոխանցեց: Արդէն 30 տարի է ինչ Գլենդէլում է ապրում:
– Հիմա ինձ լսիր սիրելիս: Քրոջս` Սէրիկի միջոցով քեզ կ՚ ուղարկեմ վերջին գիրքս: Շատ կ՚ ուզէի իմանալ քո կարծիքը: Ես մշտապէս հետեւում եմ քո բոլոր գրուածքներին ու քո գնահատականն ինձ համար շատ կարեւոր է: Վստահ եմ, քեզ հաճելի կը լինի իմանալ, որ քո` Հանրագիտարանի խմբագրութիւնը թողնելուց յետոյ, ե՜ս եմ փոխարինել քեզ ու երկար տարիներ աշխատել այնտեղ, մինչեւ 12 հատորի լրանալը:
… Գրասեղանիս վրայ է Սեդա Անանեանի «Անմոռաց անուններ» գիրքը, որը հրատարակել է Գիտութիւնների Ակադեմիայի Արուեստի ինստիտուտը: Սա արդէն գրքի գնահատման չափանիշ է: Նոյնքան գնահատելի ուղենիշ է փրոֆ. Արծրուն Աւագեանի` գրքի հմտօրէն լուսաբանուած հիանալի գրութեան բովանդակութիւնը:
Սեդա Անանեանը սովորել եւ աւարտել է Երեւանի պետական համալսարանի Ռոմանո-Գերմանական ֆակուլտետի Ֆրանսերէն լեզուի բաժինը: Աշխատել է գրականագէտ-թատերագէտ Ռուբէն Զարեանի ղեկավարած Արուեստի ինստիտուտում: Խոշոր գիտնականի խորհրդին հետեւելով Սեդան սկսել է զբաղուել լրագրութեամբ: Այնուհետեւ, 17 տարի շարունակ աշխատել է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանի Արուեստի խմբագրութիւնում:
Անշուշտ ես մէկ առ մէկ չեմ անդրադառնալու «ԱՆՄՈՌԱՑ ԱՆՈՒՆՆԵՐ» գրքի ամէն մի յօդուածի, դրանք շատ են, եւ յետոյ, լրագրի սահմանները թոյլատու չեն գրակա-
նագիտական ծաւալուն յօդուած հրատարակել: Ուստի ես հիմնականում կ՚ անդրադառնամ մի քանի ծաւալուն նիւթերին:
Երանաւէտ բախտ է մեծանալ, հասակ առնել մի այնպիսի ընտանիքում, մի այնպիսի
միջավայրում, ուր գիշեր ու զոր թագաւորում է հայ գիրն ու գրականութիւնը: Ի վերուստ Սեդա Անանեանը արժանացաւ այդ բախտին: Նրա մօրաքրոջ տղան էր ճանաչուած եւ սիրուած թատերագէտ, գրականագէտ եւ հրապարակախօս Լեւոն Հախ-
վերդեանը, որի յարկի տակ է հինականում հասակ առել Սեդան: Առօրեայ կեանքում
ասող-խօսող, հումորի վարպետ Լեւոնի բնակարանը իսկական Թիֆլիսի Վերնատունն էր յիշեցնում, ուր հաւաքւում էր Հայ Գրականութեան գործիչների ընտրանին, որոնց թւում` Պարոյր Սեւակն ու Վահագն Դաւթեանը, Գրիգոր Քէշիշեանն ու Շահէն Թաթիկեանը եւ այլոք:
– Մտաւորականների հաւաքատեղի էր մօրաքրոջս բնակարանը,- գրում է Սեդա Անանեանը, -ուր անպակաս էին գրական կատաղի վէճերն ու անզիջում տարակարծութիւնները
Եւ յետոյ, գիշերուայ ուշ ժամին մէջտեղ էր գալիս Քարահունջի օղին ու մթնոլորտը խաղաղւում էր: Եւ այդպէս` գրեթէ ամէն օր:
Լեւոն Հախվերդեանին նուիրուած այս հատուածում չեմ կարող մէջբերում չանել մահից շատ կարճ ժամանակ առաջ, 2003 թուականին թղթակցի կողմից իրեն ուղղուած`- «Իսկ ո՞րն է ձեր կեանքի ամենամեծ հիասթափութիւնը» հարցի պատասխանից, որ գրի է առել Սեդա Անանեանը.
– Երբեք մտքովս չէր անցնի, որ ազատ, անկախ Հայաստանը այսքան շատ անարժան զաւակներ է ծնել` անկախութեան հռչակումի հենց սկզբից մինչեւ հիմա:…Անբարոյ, ազգավնաս, ագահ ու աչքածակ, ոճրագործ լինելը չեմ ներում, ու չեմ ների…, Էս ի~նչ օրի գցեցին Հայաստանը: Ափսո՜ս քեզ Հայ Ժողովուրդ:
Եւ այս մարգարէական խօսքերն ասուած են գրեթէ 20 տարի առաջ: Մի բան փոխուե՞լ է այսօր,- Այո՜ ,- աւելի է վատացել…
Ինչպէս վերեւում նշեցի Սեդա Անանեանը 17 տարի աշխատել է Հայկական Հանրագիտարանի խմբագրութիւնում, ու, ըստ այնմ էլ լիուլի հնարաւորութիւն է ունեցել օգտուել Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարանի նիւթերից ու մշակոյթի գործիչների մասին յայտնաբերել մինչ այդ փակ ու գաղտնի համարուող բազմաթիւ նիւթեր:
Բծախնդիր փնտռտուքի արդիւնքում Սեդան ընթերցողին է ներկայացնում համապարփակ տեղեկութիւններ Մեծ Եղեռնից հրաշքով փրկուած, Ալեքսանդրապոլի ամերիկեան որբանոցում յայտնուած գրող, թարգմանիչ Խաչիկ Դաշտենցին:
Վերջինս, հազիւ հրապարակ ելած, ականատես է լինում Գրողների Միութեան անդամների միջեւ ծագած հակամարտութիւններին, որի արդիւնքում ազգայնամոլ գրողներ համարուող Եղիշէ Չարենցը, Վահան Թոթովենցը, Ակսել Բակունցը Զապէլ Եսայեանը, Գուրգէն Մահարին, Վահրամ Ալազանը, Վաղարշակ Նորենցը եւ բազմաթիւ մտաւորականներ ժամանակի ընթացքում կոտտանքների են ենթարկւում KGB-ի կողմից`ընդհուպ մինչեւ աքսոր ու գնդակահարութիւն:
– Այդ օրերին,- գրում է Սեդա Անանեանը,- Դաշտենցն արդէն գրաւել էր հակադիր բանակի ուշադրութիւնը, ուստի վտանգաւոր ու ամենատես աչքից հեռու մնալու համար որոշում է Մոսկուա մեկնել, որտեղ ընդունւում է Գորկու անուան համաշխարհային գրականութեան ինստիտուտի անգլերէնի բաժինը: Այստեղ էլ հասունանում է Դաշտենց բանաստեղծի թարգմանական տաղանդը, եւ Մոսկուայում իսկ թարգմանում է ՇԷքսպիրի «Յուլիոս Կեսար» դրաման: Դրանից յետոյ, ինչպէս Սեդան է գրում` «Շէքսպիրը դառնում է Դաշտենցի տարերքը»:
«Կեսար»-ին են յաջորդում Շէքսպիրեան եւս 18 գործեր, ինչպէս նաեւ օտար հեղի-
նակների բազմաթիւ թատրերգութիւններ, այդ թւում` Ուիլեամ Սարոյեանի «Իմ սիրտը լեռներում է» յայտնի դրաման, որը տարիներ շարունակ խաղացուեց Երեւանի Սունդուկեանի անուան թատրոնում:
– Եւ սակայն,- գրում է Անանեանը,- Դաշտենցի սրտի մէջ մի անբուժելի ու ցաւոտ վէրք էր մորմոքում…, դա կորուսեալ հայրենիքն էր, Սասուն երկրի անսահման կարօտը:
Եւ նման անմեկնելի կարօտի եւ քաղցր ու դառն յիշողութիւնների արդիւնքում, երկար տարիների քրտնաջան աշխատանքով Դաշտենցը երեւան է հանում, ինչպէս Սեդան է ասում` ԻՐ ԿԵԱՆՔԻ ԳԻՐՔԸ՞ «Ռանչպարների կանչը» փառահեղ եռամասանի վաւերական վէպը:
Գրքի հերոսները հիմնականում ժողովրդի ծոցից ելած հողագործ ռանչպարներ են, որոնք Հայրենիքի համար մղուած պայքարի բովում դառնում են անձնազոհ մարտիկներ`ֆիդայիներ ու զօրավարներ: Ահա նրանց անունները. Արաբօ, Աղբիւր Սերոբ, Գէորգ Չաուշ, Անդրանիկ եւ շա~տ-շատ ուրիշ ֆետայիներ:
Խաչիկ Դաշտենցի եւ նրա «Ռանչպարների կանչը» գրքի մասին Սեդա Անանեանի պատմուածքանման գրառումը «ԱՆՄՈՌԱՑ ԱՆՈՒՆՆԵՐ» գրքի լաւագոյն մասերից է:
Գերագոյն հաճոյքիս խառնուած թախծի ու հիասթափութեան զգացումը մի ամբողջ օր մտքիցս չհեռացաւ` կարդալով Սեդա Անանեանի սքանչելի յօդուածը` բաւական ուշ «յայտնաբերուած» գրող Վահան Թոթովենցի մասին: Ծաւալուն զոյգ յօդուածներն ընթերցելիս դժուար չէր հասկանալ թէ ինչպիսի հոգեկան ծանր ապրումներ է ունեցել գրող Սեդան գրառումն անելիս:
1920-ական թ.թ. Հայաստանում Խորհրդային կարգեր հաստատուելուց յետոյ, Հայրենիքը վերականգնելու մտահոգութիւնից դրդուած, մեծաթիւ մտաւորականներ, արուեստագէտներ արտասահմանից վերադարձան Հայաստան: Նրանց թւում էր աշխարհը շրջած, Ամերիկայից վերադարձած Վահան Թոթովենցը, որին յաջորդեցին Կոստան Զարեանը, Զապէլ Եսայեանը եւ շատ ուրիշներ:
– Հակառակ իր կարճատեւ կեանքին,- Գրում է Սեդա Անանեանը,- նա թողել է գրական մեծ ժառանգութիւն, որ բեղուն է եղել յատկապէս 1929-36 թ.թ.: Այդ ժամանակ է գրել «Նոր Բիւզանդիոն» դրաման, «Ամերիկա» պատմուածքների ժողովածուն, «Իմ հօրաքոյրը» վիպակը, «Բաց կապոյտ ծաղիկներ» պատմուածքը, որի հիման վրայ, 1980 թուականին Հենրիկ Մալեանը նկարահանել է«Կտոր մը երկինք» ժապաւէնը::
Երկար չ՚ ապրեց Թոթովենցը Հայաստանում: Նրա բուռն ստեղծագործական կեանքը ընդհատուեց ամէնքին ծանօթ 1936-ի բռնարարքների եւ ձերբակալութիւնների պատճառով: Ի թիւս այլոց ձերբակալւում է նաեւ Վահան Թոթովենցը:
Այս մի քանի տողը Սեդա Անանեանի` Թոթովենցի կեանքի վերջին ժամերի մասին.
– Անհնար լինելով այլեւս դիմանալ դժոխային լլկանքներին` 1938-ին Թոթովենցը
ստիպողաբար ստորագրում է զարhուրելի մեղադրականը…, դահիճները «մեծահոգաբար» թոյլ են տալիս հրաժեշտ տալ միայն նրա կնոջն ու որդուն:
Վահան Թոթովենցը միայն յետմահու ճանաչուեց ու գնահատուեց Հայաստանում` դառնալով որպէս կապող օղակ արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրական գործերը շաղկապող օղակ, ինչպէս Սեդան է գրում` « պատմական հայրենիքի եւ կարօտի գրականութեան ակնառու դէմքը, ինչպէս Շահնուրը, Որբունին, Համաստեղը, գիւղագիր Մնձուրին եւ միւսները` տարագիր Սփիւռքում»:
Սեդա Անանեանը երկու յօդուածներով սքանչելի տողեր է նուիրել 20-րդ դարի նշանաւոր քաղաքական գործիչ Ռուբէնի (Ռուբէն Տէր-Մինասեան) գրառած «Յիշատակներ» ժողովածուի մասին: «Յիշատակներ»ը վաւերագրական մենագրութիւն է, որի գործող անձինք կենդանի մարդիկ են, որոնք ազգային-ազատագրական պայքարի բովում դառնում են Ֆիտայիներ, հրամանատարներ:
– Ռուբէնի «Յիշատակներ»ը,- գրում է Սեդա Անանեանը,- իր բարերար, խթանիչ ազդեցութիւնն է ունեցել հայ գրականութեան որոշ ստեղծագործութիւնների վրայ: Հենց Խաչիկ Դաշտենցը, որն իր «Ռանչպարների կանչը» վիպասքը գրելիս ոչ միայն օգտագործել է Եղեռնից փրկուած անձանց վկայութիւններ, պատմական ուսումնասիրութիւններ կատարել, այլեւ, իր իսկ աղջկայ`գրագանագէտ Անահիտ Դաշտենցի վկայութեամբ օգտուել է նաւ Ռուբէնի «Յիշատակներ»ից:
Մեծանուն գրող Կոստան Զարեանը նոյնպէս օգտուել է Ռուբէնի «Յիշատակներ»-ից որի արդիւնքում ընթերցողի սեղանին է դրուել հոգեմաշ, ցնցող մի պատմութիւն Ֆիտայիների կեանքից` վերնագրուած «Տատրագոմի հարսը» անուամբ:
Սեդա Անանեանի միանգամայն ճշգրիտ բնորոշումով, Կոստան Զարեանը Հայաստանում սկսուեց լայնօրէն ճանաչուել Անկախութեան առաջին իսկ օրուանից: Աշխարհը «ոտի տակ տուած» այդ հսկայ գրողը իր կեանքի վերջին 7 տարին ապրեց Երեւանում (1962-69)` իշխանութիւնների կողմից ոչ այնքան ջերմ ընդունելութեան կարգավիճակով: Սեդա Անանեանը երկու տարի եղել է նրա անձնական քարտուղարը: եւ օգնել նրան կարգի բերել գրողի արխիւը (պահոց): Գրողի մահից յետոյ Սեդա Անանեանը մամուլում հանդէս է եկել Զարեանի գործունէութեանը վերաբերող երկու ծաւալուն նիւթերով:
Այժմ թուարկման կարգով կը նշեմ այն անմոռաց անուններից ոմանց, որոնք տեղ են գտել Սեդա Անանեանի վերջերս հրատարակուած նոյնանուն գրքում:
Պերճ Թիւրապեան,- Նիւեորքաբնակ երգիչ-երգահան, որը հայերէնի է թարգմանել Շառլ Ազնաւուրի 13 երգ:
«Կոմիտաս Վարդապետի կեանքի վերջալոյսը»,- հիանալի իրական պատմութիւն` Կոմիտասի աճիւնը 1936-ին Փարիզից Երեւան տեղափոխելու վերաբերեալ:
«Թանգարանի զինուորը»,- արուեստաբան, փորձագէտ Շահէն Խաչատրեան, որը Սարեանի թանգարանը համալրել է 76, իսկ Պատկերասրահին 400 նկարներով:
«Իմացութիւն եւ նուիրում»,- Սէյրանուհի Գեղամեան (բազմավաստակ լրագրող, մշակութաբան),- «Հեռացող յիշատակներ» ժողովածուի հեղինակ: Գրքում տեղ են գտել ինչպէս հայրենի, այնպէս էլ սփիւռքահայ արուեստագէտներ, երաժիշտ-կատարողներ, մտաւորականներ եւն: Սէյրանուհի Գեղամեանը խորը իմացութիւն է հանդէս բերել «Մատենադարան» փաստագրական ժապաւէնի առաջին չորս մասերի գրական նիւթը ներկայացնելիս:
«Երախտաւոր թարգմանիչը» (Փիէր Տէր-Սարգիսեան),- Հայ դասական գրողներին ֆրանսացիներին եւ ֆրանսահայերին ծանօթացնելու, ներկայացնելու առաքելութեամբ, թարգմանել է Չարենցի, Մահարիի, Զապէլ Եսայեանի, Կոստան Զարեանի եւ
այլոց գրականութիւնը:
Նաւապետ Երուանդ Գասպարեան,- 20-րդ դարի առաջին քառորդին Սեւանա լճի նաւապետ, որը յայտնի է իր հերոսական գործերով: Երուանդը Կոստան Զարեանի «Նաւը լերան վրայ» վէպի գլխաւոր հերոս Արա Հէրեանի նախատիպն է:
Ֆրէդերիկ Ֆէյտի,- նշանաւոր լեզուաբան, հայագէտ, որն իր կեանքի 50 տարին նուիրել է Հայագիտութեանը: Մեծ արժէք է ներկայացնում «Քրիստոնէական Հայաստանի հմայիլները» (Հմայիլ,- քրիստոնէական հաւատքի չարը խափանող առարկայ` ասեղ, գամ, տան մուտքի դրան վերեւում ամրացուած պայտ եւն՚) աշխատութիւնը, որը, կարծում եմ միակն է իր տեսակի մէջ մեր պատմագրութեան ասպարէզում:
Հանճարեղ ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանեան: Ռուսաստանի զոյգ մայրաքաղներում եւ Երեւանում նախագծած բազմաթիւ շինութիւնների հեղինակ, որի Երեւանի 15 տարի գոյութիւն ունեցած Տուն-Թանգարանն այսօր անբացատրելի որոշումով գոյութիւն չունի:
Հենրիկ Բախչինեան,- Չաչենցի անուան գրչականութեան եւ արուեստի թանգարանի երկարամեայ տնօրէն, շնորհառատ գրականագէտ, բանաստեղծ, թարգմանիչ:
Էմանուէլ Շամշեան,-, Իտալիայում ուսանած նշանաւոր բժշկապետ: Պոլսի հայերին պատկանող Սուրբ Փրկիչ Ազգային հիւանդանոցի հիմնադիր:
Սեդա Անանեանի «Անմոռաց անուններ» գիրքը նորովի մի հանրագիտարան է, հանրագիտակ` գրուած պարզ, իւրաքանչիւր ընթերցողի համար ըմբռնելի, առանց բարդ բառերի խճողմամբ: Ուսանելի, յայտնագործումներով լի բազմաթիւ էջեր ու նիւթեր կը հարստացնեն ամէն մի ընթերցողի գիտելիքների պաշարը: Վստահութեամբ կարող եմ վկայել, որ այն շատերի համար կը դառնայ սեղանի գիրք: