Դոկտ. ԶԱՒԷՆ Ա. ՔՀՆՅ. ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ
Ռաֆայէլ-Պետրոս 21-րդ Հայ Կաթողիկէ Նորընտիր Պատրիարքը
Հայ Կաթողիկէ Արհիապատիւ ԳՐԻԳՈՐ-ՊԵՏՐՈՍ 20-րդ ԿԱՊՐՈՅԵԱՆ Պատրիարք-Կաթողիկոսի վախճանումէն ետք, Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութեան սիւնհոդոսական ութ եպիսկոպոսներ Հռոմի մէջ ներկայ տարոյս սեպտեմբեր 23-ին ընտրեցին Հայաստանի, Վրաստանի եւ արեւելեան Եւրոպայի Կաթողիկէ համայնքներու թեմակալ Առաջնորդ Արհիապատիւ Ռաֆայէլ Եպիսկոպոս Մինասեանը յաջորդ Պատրիարք-Կաթողիկոս Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ։
Սրբազան Քահանայապետ Ֆրանսիսկոս Պապի հաստատումէն ետք ընտրեալը ստացաւ ՌԱՖԱՅԷԼ-ՊԵՏՐՈՍ 21-րդ Կաթողիկոս-Պատրիարք անունը, որուն գահակալութիւնը տեղի ունեցաւ Կիրակի 2021 թուի հոկտեմբեր 24-ին, Պարիարքութեան եօթ եպիսկոպոսներու ձեռնադրութեամբ Պէյրութի Ս. Եղիա Աթոռանիստ Մայր Եկեղեցոյ մէջ յընթացս Ս. Պատարագի։
Նորընտիր Հոգեւոր Տէրը բազմավաստակ հոգեւորականի իր բարի անունն ու դիրքը կը վայելէր Կաթողիկէ համայնքէն ներս, յատկապէս Գալիֆորնիոյ Կլէնտէյլ քաղաքի նորակառոյց եւ հայադրոշմ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր Եկեղեցւոյ կառուցման հոգեշէն աշխատանքին մէջ որպէս Հոգեւոր Հովիւը Հայ Կաթողիկէ համայնքին։ Այսօր նոյն եկեղեցին կը հանդիսանայ իրենց առաջնորդանիստ աթոռը Գերապայծառ Միքայէլ Եպիսկոպոս Մուրատեանի առաջնորդութեամբ Ամերիկեան ցամաքամասի տարածքին՝ փոխան Նիւ Եորքի ուրկէ փոխադրեցին զայն հաւատացեալներու աւելի մեծ թիւով ներկայութեան հետեւանքով։
1991-ին Հռոմի Յովհաննէս-Պօղոս Բ. Պապի որոշումով կազմաւորուեցաւ Հայաստանի, Վրաստանի եւ Արեւելեան Եւրոպայի հայ կաթողիկէ թեմը՝ կեդրոն ունենալով Կիւմրին, հաւանութեամբն ու գիտութեամբը Ամենայն Հայոց Տ. Տ.Վազգէն Ա. Կաթողիկոսին։ Ինչպէս նշուեցաւ իր Կաթողիկոս-Պատրիարք ընտրուելէն առաջ Ռաֆայէլ Գերապայծառ Մինասեան Հռոմի Պապէն նշանակուած էր թեմակալ Հայաստանի եւ Արեւելեան Եւրոպայի հայ կաթողիկէ համայնքներուն։
Պատմական Ակնարկ
Ներկայ յօդուածը ուսանելի կրնայ ըլլալ ընթերցողներուն առ հասարակ որ կը պարփակէ անցնող Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք-Կաթողիկոսներու 150-ամեայ շատ համառօտ ակնարկը՝ Ցեղասպանութան Հարիւրամեակի ծիրէն ներս։ Նշենք որ բոլոր Պատրիարքները ՊԵՏՐՈՍ անունը կը կցեն իրենց անունին հպատակելով Հռոմի Եկեղեցիին, եւ համարով մըն ալ կը հաստատեն իրենց շարունակականութիւնը՝ սկսեալ Աբրահամ-Պետրոս Արծիւեան Եպիսկոպոսէն որ եղաւ առաջինը 1742 թուին։ Նորընտիր Պատրիարք-Կաթողիկոսը կ՛ըլլայ ուրեմն 21-րդը։ Թուահամարը ինքնին կը հաստատէ Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքներուն թիւն ու թուականն ալ՝ պատրիարքութեան տարիքը, որմէ առաջ գոյութիւն չունէին Աթոռն ու Պատրիարքը, եթէ նոյնիսկ կային հռոմէադաւան հայեր Կիլիկեան թագաւորութենէն մնացած։
Ուրեմն հարց պիտի ծագի թէ ե՞րբ, ինչո՞ւ, եւ ի՞նչպէս ծնունդ առաւ Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը։ Մօտաւոր անցեալի պատմական տուեալներով յիշեալ Աբրահամ Եպիսկոպոս Արծիւեան որ Հայաստանեայց Առաքելական Եկեղեցւոյ Կիլիկեան Աթոռին ենթակայ եպիսկոպոսն էր Հալէպի մէջ, կը լքէ Հայաստանեայց Եկեղեցին միանալու համար Հռոմին։ Դիմելու համար Հռոմի Քահանայապետ Պենետիկտ ԺԴ-ին առնուազն երեք եպիսկոպոսներ պէտք է ներկայանային միասին, եւ Արծիւեան երկու քահանաներ անկանոն կարգով եպիսկոպոս կը ձեռնադրէ, որոնք իրենց կարգին զինք պատրիարք կը ձեռնադրեն։
1742 թուականին դիմելով օրուան Հռոմի Պապին կը ստանան Արծիւեանի Պատրիարքութեան հաւանութիւնը, միայն «պատրիարք»ի տիտ-ղոսով եւ ոչ թէ կաթողիկոս Կիլիկիոյ, որոնք պապական որոշումներ չեն այլ միայն իրենց հայ կաթողիկէներուն յաւելումները հայկական ըլլալու միտումով ու ձգտումով։ Իրենց համար կարեւոր էր Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Աթոռին համազօր դիրք մը ստեղծել եւ օգտագործել։ Աւելի ուշ Աղաճանեան Պատրիարք աւելի անվաւեր, յերիւրածոյ եւ շփոթեցուցիչ՝ «Պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ եւ Կաթողիկոս Հայոց Ուղղափառաց» տիտղոս մըն ալ իւրացուց, դիտումնաւոր կերպով հակադրուելու համար Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան դարաւոր գոյութեան՝ Կիլիկիոյ եւ ապա Լիբանանի մէջ։ Իր յաջորդները անտեսեցին նման տիտղոսները։
Պօղոս-Պետրոս ԺԳ Թերզեան Պատրիարք
Երբ Կ. Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք Մաղաքիա Արք. Օրմանեան 1908 թուին կը հրաժարէր իր պաշտօնէն, իր 12 տարուան պատկառելի պատրիարքութեան ընթացքին Հայ Կաթողիկէ երեք պատրիարքներ կարճ գահակալութեամբ իրար յաջորդեցին աննշան հետքեր ձգելով՝ Օրմանեանի ազդեցիկ գործունէութեան ներքեւ։
1899 թուին Հայ Կաթոլիկներու Ստեփաննոս-Պետրոս 10-րդ Ազարեան Պատրիարքը կը վախճանէր, եւ իր յաջորդն ալ Պօղոս Էմմանուէլեան, որպէս Պօղոս-Պետրոս 11-րդ կը վախճանէր 1904 թուին։ Յաջորդաբար կը վախճանէր նաեւ Պօղոս-Պետրոս 12-րդ Սապպաղեան Պատրիարքը 1909 թուին, բոլորն ալ Կ. Պոլսոյ մէջ, եւ Թերզեան գերապայծառը կը յաջորդէր որպէս Պօղոս-Պետրոս 13-րդ Պատրիարք Հայ Հռոմէականաց։ Թերզեան չէ կրցած ժողովրդականութիւն շահիլ իր կղերապետական խիստ եւ բռնի ձգտումներուն պատճառաւ, իր դէմ հանելով պատրիարքութեան աշխարհական երես-փոխանները, որոնք չեն հաւնած իր ընթացքը քանի որ մերժած է յարգել սահմանադրական օրինաւոր դրութիւնը եւ երկար ատեն բացակայած իր Աթոռէն։՝
Թերզեան Պատրիարքի ընթացքը աննպաստ եղած է նոյնիսկ հայ կաթոլիկներուն երբ ան գրած է երկու պարսաւագիրներ Կ. Պոլսոյ Կաթողիկէ պատգամաւորներուն դէմ որոնք «միաձայնութեամբ մերժած են ընդունիլ զանոնք քանի որ այդ գիրերը հասարակութեան իրաւունքներու ժխտումն էին եւ ամենածանր հետեւանքներու կ՛առաջնորդէին մօտ 60,000-ի հասնող հայ կաթոլիկները», ինչպէս կը կարդանք 1911 թուականի ,Տաճարե ամսագրին մէջ։
Կ. Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւնը
Մաղաքիա Օրմանեան Պատրիարքին երկրորդ անգամ կը յաջորդէր իր նախորդը՝ Մատթէոս նախկին Պատրիարք Իզմիրլեանը, որ սակայն մի քանի ամիս ետք Ամենայն Հայոց Կաnթողիկոս ընտրուելով 1909-ին Էջմիածին կը մեկնէր։ Իր յաջորդն ալ Եղիշէ Պատրիարք Դուրեան կարճ ատեն մը պատրիարքութիւնը վարեց աննշան արդիւնքով, որուն յաջորդեցին Յովհաննէս Արշարունի եւ Զաւէն Տէր Եղիայեան պատրիարքները, երկուքն ալ աւելի տոկուն եւ մնայուն արդիւնքներով մինչեւ 1922 հակառակ քաղաքական խիստ աննպաստ պայմաններուն։
Հայ կաթոլիկներ կը մնային անտէր երբ իրենց Թէրզեան Պօղոս-Պետրոս 13-րդ Պատրիարքը դեռ չէր վերադառնար Կ. Պոլիս, եւ աւելին, ցուրտ եւ այլամերժ յարաբերութիւն կը պահէր Գում Գաբուի Հայոց Պատրիարքութեան հետ՝ «անպատշաճ բառեր գործածելով Հայ Եկեղեցւոյ մասին իրենց ընդհանուր ժողովներուն մէջ», ինչպէս կը կարդանք նոյն «Տաճար» ամսագրին մէջ (1911, էջ 296)։ Հայ Կաթողիկէ համայնքի արեւը պիտի պայծառանար Թերզեանի յաջորդ պատկառելի նորընտիր Պատրիարքով որ պիտի վայելէր նաեւ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ նուիրապետութեան յարգանքը հետզհետէ փարատելով յիշեալ անպատեհութիւնները։
Արփիարեան Աւետիս-Պետրոս 14-րդ
Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք
Ինչպէս ամէն կրօնական հաստատութիւն Հայ Կաթողիկէ Պատրիար-քութիւնը եւս աքսորուեցաւ Կ. Պոլսէն եւ Քահանայապետ Պիոս ԺԱ Պապի որոշումով փոխադրուեցաւ Պէյրութ 1928 թուին։ Պատերազմի տարիներուն Հայ Կաթոլիկ Պատրիարքութեան մէջ կարեւոր գործունէութիւն ցոյց տուած է Գերապայծառ ՅովհաննէսԱրքեպիսկոպոս Նազլեան, երբ 1920 թուին հայ ազգային դատի պաշտպանութեան խնդրով Փարիզ մեկնած է Պօղոս Նուպար Փաշային գլխաւորած Ազգային Համագումարին մասնակցելու համար։
Համագումարը հիմնուած էր Ամենայն Հայոց Տ.Տ. Գէորգ Ե Կաթողիկոսէն որ Պօղոս Նուպար նշանակած էր որպէս Նախագահ Համագումարին։ Նազլեան Գերապայծառ 1921-էն 1928 Կ. Պոլիս մնալով հայ տարագիրներէն 3,000 հոգի Մուտանիայէն Կ.Պոլիս փոխադրել կու տար ազատելով զանոնք քեմալական կոտորածէ։ Նոյնպէս 500 որբուհիներ Իտալիա կարողացած է ղրկել։ Նազլեան յետագային Պէյրութ հաստատուելով հրատարակած է հայկական ջարդերուն վերաբերեալ իր «Յուշերը»։
1933-ին Թէրզեան Պօղոս-Պետրոս 13-րդ կը վախճանէր Պէյրութի մէջ եւ իրեն կը յաջորդէր Կ. Պոլսոյ մէջ երկու անգամ պատրիարքութեան տեղապահութիւնը վարած ընտիր հոգեւորական մը՝ Աւետիս Արփիարեան եպիսկոպոսը։ Իր օրով կառուցուած է Պէյրութի Պատրիարքարանի շէնքը, «ինք ըլլալով հայ կաթոլիկ եկեղեցականութեան մէջ ամենէն յարգուած եւ համակրելի դէմքը իբրեւ մարդ, իբրեւ հոգեւորական, եւ իբրեւ հայ», ինչպէս վկայած է Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարք Թորգոմ Արքեպս. Գուշակեան «Սիոն» ամսագրին մէջ (1938)։
Արփիարեան Գերապայծառ ծնած էր Ակն 1856-ին եւ քահանայական ձեռնադրութենէն ետք Հռոմի Լեւոնեան վարժարանի մեծաւոր կարգուած, եւ ապա եպիսկոպոս ձեռնադրուած Խարբերդի հայ կաթոլիկ համայնքին որպէս առաջնորդ՝ Սուլթան Համիտի հրամանագրով։ Պատրիարք-Կաթողիկոս ընտրուած է Զմմառի եպիսկոպոսաց ժողովէն 1933-ին, ստանալով Աւետիս-Պետրոս 14-րդ Կաթողիկոս-Պատրիարք անունը։ Արփիարեան Պէյրութի Էշրէֆիէ թաղի Հայ Հռոմէականաց Պատրիարքութեան նոր շէնքին բացումը կատարած է 1934 թուին ու վախճանած 1937-ին։ Իրեն յաջորդած է Գրիգոր-Պետրոս 15-րդ Աղաճանեան Պատրիարքը։
Հայ Կաթողիկէներ Կովկասի Մէջ
1910-ական թուականներուն հայ կաթոլիկներ կային Վրաստանի եւ Հայաստանի հիւսիսային շրջանին մէջ ուր թեմական միացեալ վիճակ մը հաստատած էին 1909-էն մինչեւ 1921, երբ Սովետները իջան Վրաստանի եւ Հայաստանի վրայ քայքայելով ամէն կրօնական հաստատութիւն։ Իրենց վերջին ժողովրդապետը Յակոբ Ծ. Վրդ. Բագարատեան ձերբակալուելով բանտարկուած է ստալինեան հալածանքներուն սկիզբը, ուր եւ վախճանած 1936-ին։ Կովկասի հայ կաթոլիկութիւնը իր կեդրոնը ունէր Թիֆլիսի մէջ։ Թիֆլիս իր շրջակայքով իրենց բացատրութեամբ կը կազմէր եօթը «Աւագութիւններ», իւրաքանչիւրը իր աւագ քահանայով՝ փոխան թեմակալ եպիսկոպոսի։ Այն ատեն առաւելագոյնը 60,000-ի կը հասնէր ընդհանուր թիւը Կովկասի հայ կաթոլիկներուն։ Հիմնուելով կովկասեան փոքրիկ համայնքին վրայ, Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը 1991-ին Հայաստանի Հանրապետութեան վերահաստատումէն ետք վերահաստատեց նաեւ Կաթողիկէ համայնքին թեմը։ Սակայն, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի կեանքի վերջին տարիներուն, անհարկի եւ մեծաշռինդ «հրաւէր» մըն ալ ուղղեցին կաթոլիկներուն որ խուժեն հայրենիք «իրենց պապենական իրաւունքները ապահովելու համար» որ պատճառ դարձաւ Հայոց Հայրապետին Վատիկան ուղարկելու եպիսկոպոսներ դժգոհութիւնը Քահանայապետին հասցնելու։ Վատիկան խստացուց իր դիրքը հայ կաթոլիկներու նկատմամբ՝ նման յայտարարութեանց վրայ երբ Հայ Եկեղեցին «Հռոմէն բաժնուած» կը ցուցնէին անմիտ եւ անորոշ խօսքերով։
Սրբազան Քահանայապետներուն
Պաշտօնական եւ Պատմական Այցը Ս. Էջմիածին
Անցեալի պատմութիւնը Վատիկան ինք նուիրագործեց մեր օրերուն եւ մեր աչքին առջեւ, երբ Յովհաննէս-Պօղոս Բ. Եւ Ֆրանսիսկոս Սրբազան Քահանայապետները, առաջինը ըլլալով պատմութեան մէջ, ընդունեցին Ամենայն Հայոց Տ. Տ. Գարեգին Բ. Կաթողիկոսին հրաւէրը, առաջինը 2001 թուի Սեպտեմբերին եւ Ֆրանսիսկոս ներկայ Պապը 2016 թուի Յունիսին։ Անոնք Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին եւ Հայաստան այցելեցին առաջինը շնորհաւորելու համար Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ հիմնադրութեան 1700-ամեակը զոր դարերով աննկատ թողած էին, եւ երկրորդը հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակին առիթով։ Անոնք որպէս մեծոգի հոգեւոր պետեր, 21-րդ դարու արշալոյսին եկան անձամբ համբուրելու Իջման Ս. Սեղանը, բարձրանալու Էջմիածնի Սուրբ Խորանը եւ տալու իրենց շնորհաւորութիւնները։ Անոնք ներկայ եղան նաեւ Երեւանի նորաշէն եւ հոյակերտ Մայր Եկեղեցւոյ մէջ ի պատիւ իրենց կատարուած պաշտամունքին՝ եւ Ծիծեռնակաբերդի Յուշահամալիրի հոգեհանգստեան։
Նորընտիր Գերերջանիկ Ռաֆայէլ-Պետրոս ԻԱ Պատրիարքը ուղիղ անձն է որպէս յիշեալ պակառելի երկու Քահանայապետներու ուղիղ շաւիղէն ընթացող բարեկրօն եւ յարգարժան հովուապետ։