(«Մեր Տան Վարձակալները» Շարքից)
ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
Այսօր դժուար է երեւակայել, թէ հոգեկան ինչ տուայտանքների եմ ես դիմացել իննը-տաս տարեկան հասակում, եւ ինչպիսի հոգեկան ճնշման տակ են եղել իմ ծնողները, երբ մեր տանը ոչինչ չի եղել սնուելու, իսկ այդ նոյն ժամանակ, սենեակին կից միւս սենեակում խնջոյք են սարքում մեր տնուորները:
Առաջին ընտանիքը, որ վարձակալուեց մեր բնակարանից ներս, Եգիպտոսից ներգաղթած Սիրան Աբգարեանի ընտանիքն էր: Սիրանը մայրիկիս մանկութեան ընկերուհին էր: Նա էր փրկել մօրս` Պոլսի որբանոցում եղած ժամանակ, երբ մայրիկիս հայ լինելն ապացուցել էր նրա ձախ ձեռքի դաստակի ներսի մասում դաջուած խաչի շնորհիւ: Այդ հանգամանքն էլ դարձել էր որոշիչ, որպէսզի ամերիկահայ բարեգործ տիկինը կարողանայ մայրիկիս խլել թուրքերի ձեռքից:
Մի երեկոյ թակում են մեր տան դուռը.
– Հենրիկ, տղաս, տես ո՞վ է,- ասում է մայրս:
Բացում եմ դուռը եւ տեսնում երկու անծանօթ դէմք.
– Տղա~ս, դուն ո՞վ կըլլաս…, աս Վերժինին տո՞ւնն է,- հարցնում է գրեթէ մայրիկիս տարիքի բարետես կինը:
– Մամա~, քեզ են ուզում,- կանչում եմ մօրս:
Մայրիկս մօտենում է դրանը եւ տեղում քարանում: Զգում եմ, որ շուարած է, ուզում է ինչ որ բան յիշել, բայց տեղը չի բերում: Օգնում է անծանօթ կինը:
– Վերժի~ն…, ե՜ս եմ, ե~ս, Սիրանը, չե՞ս յիշէր…
– Օ~…, Աստուած իմ, Սիրան դո՞ւն ես…, ինչպէ~ս, ո՞ւրտեղէն…, աչքերուս չեմ հաւատար…, դո՞ւք ալ,- մի տեսակ ափսոսանք արտայայտող հնչերանգ դնելով հարցի մէջ, չսպասելով պատասխանի`գրկեց ընկերուհուն:
– Իսկ պարո՞նը ով է, չը ներկայացուցիր:
– Պարոնը մօրեղբօրս տղան է: Յովհաննէս է անունը…, շիտակը, Հայաստան գալէն առաջ որոշեցինք ամուսնական կապով միանալ իրարու,- մի տեսակ վախուորած, գլխահակ դիրքով ասաց Սիրանը:
Մինչ այդ, լռութիւն պահած հայրս մտաւ զրոյցի մէջ, մօրս նման` արեւմտահայերէնով:
– Կարծեմ թէ, ես ալ պարտաւորուած եմ զիս ներկայացնել, այնպէս չէ՞…: Ես Յակոբն եմ: Վերժինին ամուսինը
– Գիտե~նք, գիտե~նք,- ոգեւորուած արձագանգեց Սիրանը եւ մի ամբողջ իրական պատմութիւն պատմեց:
– Հայաստան գալէն առաջ, ես նամակ գրած էի Ֆրանսա, Փարիզ, Դպրոցասէր Տիկնանց Վարժարան: Ես գիտէի, որ Վերժինը հոն ուսանած է: Յունաստանի որբանոցէն ելլալէն ետք, որպէս առաջադէմ աշակերտուհի, իրեն Ֆրանսա ղրկած էին:
– Է, լա~ւ, Յակոբին մասին ի՞նչպէս գիտցար,- հարցրեց մայրս.- Ի՞նչպէ~ս` ըսեմ, դուք ալ մտիկ ըրէք: Վարժարանին տնօրէնուհին ըսաւ որ, վարժարանը աւարտելէն ետք ամուսնացեր ես Յակոբ անունով, Վենետիկ ուսանած գիտուն երիտասարդի մը հետ եւ 36-ին փոխադրուած Հայաստան:
– Շատ կ՚ երկարես կոր Սիրան, քիչ մը աւագ պատմէ,- ընդհատեց ամուսինը:
– Յակոբ, մի խանգարէր հաճի~ս: Տնօրէնուհին ըսաւ, որ պատերազմէն առաջ պարոն Յակոբը Համալսարանին մէջ աշխատած է, բայց պատերազմէն ետք ուր է, ինչ կ՚ընէ`գաղափար չունի:
– Մենք միայն երկու ամիս է, որ Հայաստան կը գտնուինք,- շարունակում է ամուսինը: Մեզի ղրկեցին Հոկտեմբերեան կ՚ըսեն, իշտէ գիւղի պէս տեղ մը: Մենք ըսինք, որ Երեւան կ՚ուզենք հաստատուիլ, ինչպէս որ նախապէս որոշուած էր: Ի պատասխան մեր բողոքներուն, մեզի ըսին, որ մեր միջոցներով կրնանք տեղափոխուիլ Երեւան եւ մեր դրամով ուր որ ուզենք կրնանք հաստատուիլ:
– Մենք ալ նպատակ դրինք ի գին ամէն զոհողութեան,- շարունակում է Սիրանը,- տեղափոխուիլ Երեւան, յուսալով որ ձեր մասին մեր ունեցած կցկտուր տեղեկութիւններով կը կարենանք գտնել Ձեզի, որովհետեւ Ձեզմէ զատ խորհրդատու մէկը չունինք, որպէսզի մեզի ճամբայ ցոյց տայ այս քաղաքին մէջ:
– Այդ ամէնը հասկնալի է, մեր հասցէն, մեր տո՞ւնը ինչպէս գտաք,- մայրս էր հարցընողը:
– Այսօր, առտու կանուխ,- շարունակում է Սիրանը,- Լենինականէն եկող թռենը (գնացք) առինք եւ ժամը ութին մօտերքը Երեւան հասանք: Ասոր, անոր հարց ու փորձ ընելէ ետք, Համալսարան գացինք: Հոն ըսին, որ պարոն Անասեան իրենց քով չ՚աշխատիր: Խորհուրդ տուին Ակադեմիա երթալ:
– Գացինք Ակադեմիա, շարունակում է Յովհաննէսը,-Անասեան մեր կաճառին մէջ չ՚աշխատիր,- ըսաւ քարտուղարուհին:
– Է~, յետո՞յ,- զգալի անհանգստութեամբ խօսակցին ընդհատեց հայրիկս:
– Ըսինք, բացատրեցինք, թէ ինչու կը փնտռենք Անասեան ընտանիքը` օգուտ չըրաւ: Հազիւ դուրս ելած էինք սենեակէն, երբ մեր ետեւէն լսեցինք նոյն օրիորդին ձայնը. «սպասէ~ք, մի րոպէ սպասէ~ք»: Հաւանաբար խիղճ արթնցած էր հոգւոյն մէջ:
– Ես գիտեմ թէ ինչպէս կրնաք գտնալ Անասեանի բնակարանը,- ըսաւ աղջիկը,- գացէք Արաբկիր, հոն կան փայտէ շինուած եօթ երկյարկանի շէնքեր`յատկապէս շինուած ֆրանսահայերու համար: Ատոնցմէ մէկուն մէջ ալ Անասեան ընտանիքը տեղաւորուած է:
– Անկէ վերջ,-իմացանք, որ 39-ին ելած էք այդ շէնքէն եւ տուն շինած էք 19-րդ փողոցին վրայ, եւ հարցուփորձ ընելով գտանք ձեր տունը, եւ հիմա, ինչպէս կը տեսնաք` հոս ենք:
– Ըսել է բաւականին յոգնած էք,- ասաց մայրիկս:
– Շիտակը` այո՜,- ասաց Սիրանը: Նայեցէք, արդէն գիշերուան ժամը տասը կըլլայ ԿՈՐ, եւ մենք առտուան ութէն ոտքի վրայ ենք:
– Հիմա ի՞նչ է ձեր նպատակը, հոս, Երեւա՞ն կ՚ուզէք փոխադրուիլ:
– Այո՜, սիրելի Վերժին, սիրելի քոյրիկս, մենք չենք կրնար այդ խուլ տեղը ապրիլ: Եւ յետոյ, իմ մասնագիտութիւնս հոն չ՚անցնիր, ես ռենգէնի մասնագէտ եմ, հոն ի՞նչ կրնամ ընել: Երեւանի մէջ շատ արագ գործ կը գտնամ: Մինչ այդ, մենք միջոց ունինք, հոգ մի ընէր, ահագին ծախու ապրանք բերած ենք: Ձեզի կրնանք վստահիլ…, քիչ-միչ ոսկի ալ ունինք: Ատկէ զատ, Կիրակի օրերուն ալ ամուսինս շուկայ կ՚երթայ եւ ծախու կը հանէ մաս մը մեր բերած ապրանքներէն:
– Ամէն ինչ պարզ է մնացեալը ձգենք վաղուան: Այս գիշեր դուք հոս կը մնաք, այս ժամուն տեղ մը չէք կրնար երթալ,- առարկութիւն չվերցնող տոնով ասաց մայրս:
Այդ գիշեր ծնողներս տեղափոխուեցին մեր սենեակ: Նրանք փորձում էին մեղմ խօսել, բայց միեւնոյնն է, ես էլ, եղբայրս էլ չէինք կարողանում քնել ու լսում էինք նրանց խօսակցութիւնը:
– Յակոբ, ի՞նչ ես ասում, մեր մի սենեակը վարձու չտա՞նք Սիրանենց: Երկուսս էլ աշխատանք չունենք:
– Եթէ մի քանի օրուայ համար լինի` խնդիր չէ, մի կերպ եոլայ կը գնանք: Իսկ եթէ երկար տեւի` ի՞նչ ենք անելու:
– Յակոբ ջան, մի վախենայ, օրեր են, կ՚անցնեն կը գնան,- ինչպէս միշտ, լաւատեսութեամբ աւարտեց իր «ելոյթը» իմ չքնաղ մայրիկը:
Առաւօտեան բաւականին ուշ զարթնեցին մեր հիւրերը: Մինչ այդ, չգիտեմ ինչ ճանապարհով մայրիկս կարողացել էր հացբան ճարել ու նախաճաշի հնարաւորութիւն ստեղծել, որից յետոյ շարունակուեց նախորդ օրուայ զրոյցը:
– Վերժին, ըսէ սիրելիս, ի՞նչ կրնանք ընել, ի՞նչպէս կրնանք տուն մը գտնալ այս շրջանի մէջ, որպէսզի ձեզի ալ մօտիկ ըլլանք:
– Ի՞նչ ըսեմ Սիրան, մէկ-երկու օրուան ընթացքին դժուար պիտի ըլլայ տուն մը գտնալը: Եթէ կ՚ուզէք` կրնանք ձեզի տրամադրել մեր սենեակներէն մին` մինչեւ որ տուն մը գտնանք:
– Շիտակը, ես պիտի խնդրէի, որ քանի մը օրուան համար մեզի հիւրընկալէք ձեր տունին մէջ, բայց կը քաշուէի:
– Ինչպէս կը տեսնաս քոյրս, մենք երկու սենեակ ունինք միայն, ան երրորդը Յակոբին գրադարանն է, աշխատասենեակը: Որոշ ժամանակի մը համար մենք կը տեղաւորուինք մէկ սենեակի մէջ, իսկ այն սենեակը, որ դուք այս գիշեր անցուցիք, կրնանք ձեզի տրամադրել:
– Շատ շնորհակալ ենք Վերժին, անչափ ուրախ եմ եւ երջանիկ, որ այսքան տարիներէ վերջ իրարու գտանք եւ հիմա դո՜ւն է որ օգտակար կըլլաս մեզի:
… Երկու օր անց ահաւոր մի հռնդիւնով մեր տանը մօտեցաւ պատերազմի տարիներից մնացած մի բեռնատար մեքենայ` վրան լիքը ապրանքներ, որոնց վրայ էլ մի կերպ տեղաւորուել էին Սիրանն ու իր ամուսինը: Վարորդի կողքին էին Սիրանի մայրը` տիկին Աստղիկը եւ քոյրը` Քնարիկը:
Մեքենան յայտնուելուն պէս, թաղի բոլոր երեխաները հաւաքուեցին «թամաշի»: Աւելի տարիքոտները սկսեցին ինքնակամ ձեռք մեկնել իրերը տեղափոխելու համար: Աջ ու ձախից կարելի էր լսել.
– Պոլսեցի Յակոբի տունը Ախպարներ են եկել (մինչեւ 1946 թ. ներգաղթածները Հայաստանում յորջորջւում էին որպէս պոլսեցիներ, այդ յետոյ էր, որ բոլորը դարձան ԱԽՊԱՐՆԵՐ:
Սիրանի ընտանիքը մի կերպ խցկուեց հազիւ քսան քառակուսի մեթր սենեակի մէջ: Է`լ գորգեր, մեծ ու փոքր, արեւելքին յատուկ պղնձեայ, արծաթեայ հիանալի սպասք-ներ, ինչ որ փակ տուփեր, արկղեր: Մի խօսքով` տան համար ամէն անհրաժեշտ առարկաներ:
– Մենք մեր սենեակին մէջ նաւթավառ մը կը դնենք,- ասաց մայրս,- խոհանոցը կրնաք ձերինը սեպել: Ինչպէս տեսաք, հոստեղի տուները ջուր չունին, ծորակ-մորակ գոյութիւն չունի: Ջուրը կը բերենք փողոցին վերը գտնուող աղբիւրէն, պէտքարանն (զուգարան) ալ դուրսն է, այգիին ծայրը: Կարծեմ այլ հարց չմնաց:
– Չէ~, Վերժին մնաց,-առարկեց հայրս,- որպէսզի ամէն անգամ սենեակին մէջէն երթալ-գալով մերիններուն անհանգիստ չընենք, տունին քովի պատին մէջ փայտէ դուռ մը կը դնենք եւ բակին կողմէն կու գանք մեր սենեակը:
– Ի~նչ լաւ գաղափար Յակոբիկս, ապրիս: Քանի որ մենք խոհանոցը պիտի չ՚օգտագործենք, մերինները կրնան խոհանոցին դուռը իրենց կողմէն գոցել: Այսպիսով թէ մենք եւ թէ իրենք ամբողջովին առանձին բնակարան ունեցած կ՚ըլլանք:
Խոհանոցի դրան փակուելը չ՚օգնեց, որպէսզի այնտեղից դուրս չգար բուրումնալից կերակուրների հոտը, որոնք պատրաստում էր Սիրանի մայրը: Ով գիտէ թէ տիկին Աստղիկը մեզ համար անյայտ արեւելեան ի~նչ համեմունքներ էր բերել Եգիպտոսից, որոնք նա օգտագործում էր կերակուրների մէջ:
Սիրանն ու իր ամուսինը աշխատում էին: Տանը մնում էին տիկին Աստղիկն ու միւս աղջիկը, իմ աչքին բաւական տարօրինակ թուացող, մշտապէս լռակեաց Քնարը: Ոչ շատ յաճախ, պատահում էր, որ առատաձեռնութիւն հանդէս բերի տիկին Աստղիկը: Իրենց կողմից բացում էր խոհանոցի դուռը եւ կանչում.
– Վէրժի~ն, եկուր, եկուր սա պնակը Հենրիկին տուր, դպրոցէն հիմա եկաւ, անօթի կըլլայ: Եւ դա արւում էր տնեցիներից գաղտնի, հակառակ դէպքում նա խիստ պարսաւանքի կ՚ենթարկուէր նրանց կողմից:
Որոշ ժամանակ անց, մի օր, ուշ երեկոյեան, երբ պատրաստւում էինք անկողին մտնել, մէկ էլ ինչ որ անհասկանալի աղմուկ լսուեց հարեւան սենեակից, որը գնալով յստակացաւ եւ լսելի եղան հետեւեալ բառերը.
– Յովհաննէ՜ս բռնէ…, ատանկ չէ, տակէն բռնէ, տակէ~ն, ես ոտքերուն կողմը կ՚անցնիմ, դուն գլուխը բռնէ…
Մենք պապանձուել մնացել էինք: Մայրս սկսեց հարուածել խոհանոցի դուռը: Մի քանի հարուած`եւ դուռը բացողը տիկին Աստղիկն էր:
– Եկո՜ւր Վերժին, ներս եկուր …, շատոնց ասանկ բան չէր եղած…:
– Ի՞նչ է եղէր տիկին Աստղիկ, երեսնիդ գոյն չէ մնացած
– Ի՞նչ ըսեմ աղջիկս, Քնարը…, Քնարը ինկաւ…ինքը զինքը կորսնցուց:
– Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ինկաւ…:
– Ի՞նչ ըսեմ Վերժինս…, Քնարը հիւանդ է: Ծնած օրէն այդպէս է…, ամիսը քանի մը անգամ կը պատահի եւ չես գիտեր ե՞րբ, ո՞ւր կրնայ պատահիլ, եւ եթէ քովը մէկը չըլլայ` կրնայ իր իսկ բերնէն ելած փրփուրովը խեղդուիլ:
– Աս ինչ սոսկալի բան ըսիք տիկին Աստղիկ: Մենք հասկցած էինք, որ Քնարը տեսակ մը տարօրինակ երեւոյթներ ունի, բնաւ չի խօսիր, միշտ լռակեաց է, հայեացքն ալ` անորոշ:
– Ալ երեւակայէ աղջիկս, թէ ինչե~ր քաշած ենք այս երկար տարիներու ընթացքին:
Շուտով քառասուն պիտի ըլլայ: Պռաւօ Սիրանիս, որ միշտ հոգ կը տանի քրոջը եւ գիտէ թէ ինչ պիտի ընէ նման պարագաներուն:
Յետագայ մէկ-երկու ամիսների ընթացքին Քնարի հիւանդութեան մասին արդէն առասպելներ էին պատմում: Ինքս մի քանի անգամ ականատես եղայ հիւանդի սարսափ ազդող տառապալից վիճակին:
Սիրանենք մեր տանն ապրեցին հինգ ամիս: Ես այդպէս էլ չիմացայ, թէ Սիրանն իր ընտանիքով օգտակար եղա՞ւ մեր ընտանիքի հոգսը թեթեւացնելու համար: Երբեւէ մեր տանը խօսք չի եղել այդ մասին: Բայց, որ ես փոքր տարիքում անչափ բարի տիկին Աստղիկի շնորհիւ ճաշակեցի ու գաղափար ունեցայ արեւելքի չքնաղ կերակուրների մասին` ընդգծուած փաստ է:
Հետագայում մեր յարաբերութիւնները շարունակուեցին ընկերական-բարեկամական ազնիւ նկրտումների հիման վրայ, եւ որեւէ խոչնդոտ չեղաւ, որ խանգարեր մեր մտերմութեանը: Սակայն մենք զգում էինք, որ Սիրանի եւ Յովհաննէսի ամուսնական կապը չէր ստացուել ու երկուսն էլ հիանալի խաղում էին իրենց դերը:
Սիրանը երկար տարիներ աշխատեց Երեւանի տարբեր հիւանդանոցներում: Յովհաննէսը, որ մասնագիտութեամբ վարորդ էր, իր ամբողջ կեանքը նուիրեց Երեւանի քաղաքային երթեւեկութեանը եւ եղաւ տրոլեյբուս վարողներից առաջիններից մէկը: Նա միշտ հպարտութեամբ ասում էր.
– Իմ տրոլեյբուսս կը նստին Սունդուկեանի անուան թատրոնի բոլոր դերասանները: Նա մտերիմ կապերի մէջ էր Աւետ Աւետիսեանի եւ Դաւիթ Մալեանի հետ:
Երկար չ՚ապրեց Յովհաննէսը, սակայն մինչեւ մահանալը հասցրեց 1961-ին կնքահօր դեր ստանձնել ու ամուսնացնել ինձ ու Մարիետային: Նրա թաղմանը Սիրանը ներկայ չ՚եղաւ, ոչ թէ անմեկնելի վշտի պատճառով, այլ, ինչպէս փորձում էր արդարանալ` «պաղ առած ըլլալու» պատճառով…:
Մեկնաբանութիւններն աւելորդ են: Հաւանաբար միայն ինքն իրեն հոգ տանելու շնորհիւ Սիրանն ապրեց 102 տարի: Նա մահացաւ այստեղ` Լոս Անջելըսում 2007 թուականին, մինչ մայրս մահացել էր իրենից 19 տարի առաջ: