Դժբախտութիւնը Մենակ Չի Գալիս…

(Պատմուածք)

ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ

   1948-ի ամառ, դպրոցական արձակուրդներ: Մայրս ու 16-ամեայ եղբայրս` Արսէնը, որպէս սեւագործ բանուորներ, աշխատում են շէնքի վրայ: Միեւնոյնն է` դրամը չի բաւարարում փոքրիշատէ բնականոն սնունդ ապահովելու համար:

    Ի թիւս այլ գիտնականների, պատերազմում գերի ընկած  լինելու պատճառով հայրիկիս հեռացրել են աշխատանքից, թէեւ նա փախել է գերութիւնից ու 12 կիլո­մետր քայլելուց յետոյ  միացել Բուխարեստ մտած Սովետական զինուժին: Կով պահելն էլ  չ՚արդարացուեց: Արօտավայրի բացակայութիւնն ու կեր գնելու համար անհրաժեշտ դրամի չգոյութիւնը ստիպեց մերոնց որպէս մսացու կովը ոչինչ գնով վաճառել մեր  դրացի  մսավաճառ, ֆրանսահայ  Մուկուչին: Մերոնք որոշեցին անցնել աւելի քիչ ծախսալից անասունի` այծի:

    Մի նիհարիկ անասուն, որ միայն մէկուկէս լիտր կաթ էր տալիս: Բայց այծի առաւելութիւնն այն էր, որ նրան հեշտ էր կերակրելը:

   Ամառուայ շոգին, երեխաների  լողանալու  միակ տեղը «Թաթոսի մամուո»ն էր, մի նեղ ջրանցք, որ իր անունը ստացել էր կոլխոզի այգու պահակ Թաթոսի եւ մէկ էլ մամռապատ ջրանցքի պատճառով:

   Ջրանցքում լողալն արգիլուած էր, այն բաւականին ջրառատ էր ու խորը: Թաթոսը պարտաւոր էր վեր ու վար անել ջրանցքի ամբողջ երկայնքով ու հսկել, որպէսզի ոչ մի երեխայ ջրանցք չմտնի: Իսկ դա բաւական ժամանակ էր խլում նրանից: Հենց այդ ժամանակն էլ բաւարար էր, որպէսզի նրա հեռանալուն պէս, բոլոր երեխաները նետուէին ջրանցքի մէջ:

   Այդ օրը ես «Թաթոսի մամուո» գնացի այծիս հետ: Տեսնելով որ այծը խելոք-խելոք արածում է, մոռանալով, որ ես պարտաւոր էի հսկել նրան, արագօրէն հանուեցի եւ նետուեցի ջուրը: Հենց այդ պահին էլ յայտնուեց պահակ Թաթոսը իր շան հետ: Սարսափած երեխաները, ով ինչպէս կարող էր, թռան ջրանցքից դուրս ու ցրուեցին հազար ու մի կողմ:

   Ես չէի կարող փախչել, չէ՞որ այծս այնտեղ էր: Ես չգիտէի ինչ անել: Մէկ էլ պահակի շունը յարձակուեց այծի վրայ: Խեղճ անասունը սարսափահար, մէկ ոստիւնով ցատկեց ջրանցքի վրայով ու սարալանջից իջաւ մանկական երկաթուղու կողմը: Ես չհասցրի նոյնիսկ վարտիկս հագնել (այն տարիներին մենք գաղափար անգամ չունէինք, թէ ինչ ասել է լողազգեստ, ու մերկ էինք լողանում) եւ, եւ այդպէս մերկ, մօրից ծնուածի պէս վազեցի այծի ետեւից:

   Աղեկտուր, լալով, երկա~ր, շատ երկար վազեցի` առանց իմանալու թէ ուր: Մի տարիքոտ կին էր ինձ կանգնեցնողը.

   – Իզուր ես վազում տղայ ջան…, քիչ առաջ մի քանի տղաներ քո այծին դրին մեքենայի մէջ ու տարան:

   Տանը ոչինչ, ոչի~նչ չասացին, հասկացան: Դեռ աւելին. ինձ էին մխիթարում, որ հոգու ամեհի ցաւից անդադար լալիս էի ու չէի հանգստանում:

   Նոյն երեկոյեան, աւելի ճիշդ յաջորդ օրուայ լուսաբացի մօտերքը, մէկ ուրիշ դժբախտութիւն էլ պատահեց` կապուած հանապազօրեայ հացի հետ:

   Ամբողջ Արաբկիրում ընդամէնը երկու հացի խանութ կար: Դրանց առջեւ հերթը սկսւում էր նախորդ գիշերուանից: Մենք «հացի հերթի» էինք գնում ամբողջ ընտա­նիքով, չորսս միասին: Ես էլ էի «մարդահաշիւ», մեծերի նման, նստում էի կիսախարխուլ խանութի պատի տակ ու սպասում օրը բացուելուն:

   Գալիս էր երանելի պահը: Հեռուից երեւում էր Հացի մեքենան: Մի քանի ճարպիկ տղաներ, նետւում էին ընդառաջ` հացավաճառին օգնելու, որպէսզի արագօրէն դատարկուէր մեքենան: Նման աշխատանքը հնարաւորութիւն էր տալիս տղաներին, որպէս «գործ անողների»` առանց հերթի հաց գնել:

   Իւրաքանչիւր անձի մէկ հաց էր տրւում: Դեռ վաճառքը չսկսուած, անդուր, ղժղժան ձայնով, կարճլիկ ու պարարտ փորով վաճառողուհի Վարդուշը, ձեռքը վեր բար­ձրացնելով, արձակեց մի խիստ «հրաման».

   – Այսօր հացի քանակը քիչ է, երեխաները թող դուրս գան շարքից:

   Մի ահաւոր աղմուկ, իրարանցում սկսուեց. «Ինչպէ՞ս, ո՞նց, ի՞նչ ենք անելու»,- բողոքում էին բոլորը,- ամբողջ գիշեր երեխեքը մեզ նման հերթի մէջ են եղել ու պատերի տակ կիսաքուն գիշեր անցկացրել,- ասում էին մարդիկ:

   – Մինչեւ երեխաները դուրս չգան հերթից` առեւտուրը չեմ սկսելու,- փակելով խանութի դուռը` ճղճղում էր հաստատակամ Վարդուշը:

   – Դէ շուտ արէք, է~, մեռանք սպասելով,- սրանք էլ նրանք էին, ովքեր երեխայ չունէին:

   – Հե՜շտ է քեզ համար խօսելը, դու երեխայ չունես, դուք մարդ ու կնիկ էք, ձեզ համար ի՞նչ կայ,- համբերութիւնից դուրս ելած բղաւում էր ապարանցի Աւոն, որ չորս երեխայ ունէր:

   Նման դէպքերում չգիտես որտեղից յայտնւում էր միլիցայ (ոստիկան) Անդրէն: Թէեւ օրէնքի պաշտպան էր նա, բայց բարի անձնաւորութիւն էր, եւ շատ անգամ շրջանցելով օրէնքը, մշտապէս ժողովրդի կողմն էր պահում եւ ամէն ինչ անում էր որեւէ դէպք, միջադէպ խաղաղութեամբ լուծելու համար: Անդրէն միակ ոստիկանն էր ողջ Արաբկիրում, որ համընդհանուր յարգանք էր վայելում: Ժողովուրդը սիրում էր նրան, որի խօսքը օրէնք էր:

   – Հլա մի լռէ՜ք, ժողովուրդ, էդ խեղճ Վարդուշն ի՞նչ անի: Հացն էսօր քիչ են ուղարկել, դուք էլ սաղ ընտանիքով, մեծից-փոքր հերթի էք կանգնել,- բարձրաձայնեց Անդրէն:

   Քար լռութիւն, ինչպէս սովորաբար լինում էր նման դէպքերում, երբ դէպքի վայրում յայտնւում էր Անդրէն:

   – Հիմա, կարգին շարքի կանգնէք, ես կը մօտենամ եւ երեխաներին հերթից կը հանեմ,- հրամայեց Անդրէն:

   Սուսուփուս, բոլորս շարքի կանգնեցինք: Մէկ էլ`ետեւից մի ձայն.

   – Էս խոխին (պզտիկ տղայ) խի՞ էք բերել..,- հաւանաբար ղարաբաղցի էր, որին երբեւէ չէինք տեսել մեր թաղերում:

   Ես անմիջապէս հասկացայ, որ խօսքն իմ մասին էր: Անդրէն մօտեցաւ ինձ եւ չափազանց բարի նայուածքով ասաց.

   – Տղայ ջան դուրս արի շարքից, դու դեռ փոքր ես, դու հիմա պիտի քնած լինէիր:

   – Ո՞նց չէ…, քնա~ծ, խեղճ երեխաս ժամը 3-ից էստեղ է, մեզ հետ,- ասաց մայրս արցունքն աչքերին:

   – Տիկին ջան, ախր հասկացէք, բոլորն էլ ձեր օրի են: Ես ձեզ լաւ եմ ճանաչում: Մի քանի տարի առաջ ինձ էլ էք հիւրասիրել լենինգրադցիների ճաշարանում: Հիմա աւելի վատ է ժողովրդի վիճակը, քան այն օրերին: Այս տղա՞ն ով է,- ցոյց տալով եղբօրս, հարցրեց ոստիկանը:

   – Մեծ տղաս է, նա արդէն տասնութ տարեկան է,- մէկ տարի մեծացնելով եղբօրս տարիքը,- ասաց մայրս:

  – Լաւ, լա~ւ, նա թող մնայ հերթի մէջ,- ասաց Անդրէն ու  յաջորդաբար հերթի միջից  դուրս հանեց բոլոր, հիմնականում փոքրահասակ երեխաներին:

   Ժողովրդական առած կայ, որն ասում է. «Դժբախտութիւնը մենակ չի գալիս, գալիս է խմբով…»:

   Այդ օրուայ երրորդ  դժբախտութիւնն այն էր, որ հացի խանութից մեր ընտանիքին բաժին հասաւ…, վերջին հացը…, մէկ հաց` չորսի փոխարէն:

   Այդ չարաբաստիկ օրուայ աւարտին, գիշերը երազ տեսայ, որի մանրամասներն յիշում եմ առ այսօր:

… Ձմեռ էր, տանը վառելիք չկար: Դրամ` նոյնպէս: Ես երազում էի դրամ ունենալ, շա~տ  փող, շա~տ դրամ, որի շնորհիւ կը կարողանայի փոքր ինչ թեթեւացնել մեր տան հոգսերը:

   Եւ այդ օրը, սովորականի նման, թռայ հայրիկիս գրադարակների վրայ ու սկսեցի կրկի~ն ու կրկին թերթատել «Թէոդիկի օրացոյցը», եւ ո~վ զարմանք, Տէր իմ Աստուած, թերթատելու պահին «Թէոդիկի» միջից սկսեցին թափուել խոշոր, գրաւիչ հարիւրանոց թղթադրամները…, մէ~կ, երկո~ւ,, տա~ս, քսա~ն, հարի~ւր, հազա~ր,- հաշուել հնարա­ւոր չէ: Ներս են գալիս ծնողներս: Այս անգամ հայրս է թերթատում «Թէոդիկը», եւ նորից են թափւում թղթադրամները:

    Ահա եւ յայտնւում են ածխով լի ամբարձիչները, շարա~ն-շարան  մեքենաներ: Եւ այդ շքախումբը կանգնում է մեր դրան առջեւ: Առաջին մեքենայից դուրս է գալիս վարորդը եւ բարձրաձայն կանչում.

   – Սա՞ է Անասեանների տունը:

   – Այո՜,- պատասխանում է հայրս:

   –  Ուրեմն  Անտրացիտ ածուխով լցուած այս մեքենաների պարունակութիւնը ձերն էՙ: Ո՞ւր կը կամենաք դատարկել:

   – Միայն մէկ մեքենայ դատարկեցէք, միւսները բաժանէք հարեւաններին, այդպէս է կարգադրել Հենրիկը,- ասում է հայրս:

   Նոյն երեկոյ, ուրախ ճարճատիւնով վառուեց երկաթեայ վառարանը: Դուռ, դրկից եկան շնորհակալութիւն յայտնելու ինձ, որ կարողացել էի թաղի ամբողջ բնակ­չութեանը բաւարարել ձմեռուայ համար անհրաժեշտ ածուխով:

   Հազիւ էր մայրս մի ճոխ սեղան պատրաստել հիւրերի համար, երբ մեր դռանը մօտեցաւ մի բեռնատար մեքենայ: Դարձեալ աղմուկ, աղաղակ: Ինչ որ անծանօթ մարդիկ մեքենայից վար են իջեցնում կարտոֆիլով լի, անվերջանալի թուացող, ահռելի մեծութեան  բազմաթիւ պարկեր:

   – Միայն մէկ պարկ թողէք մեր ընտանիքի համար, մնացեալը բաժանէք ժողովրդին,- այս անգամ կարգադրում է մայրս ու անցնում խոհանոց:

   Որտեղից որտեղ երեխաները խոհանոցային դանակներով «զինուած»,  սկսում են տափակ-տափակ կտրատել կարտոֆիլը ու փակցնել արդէն կարմրած վառարանի վրան ու կողերին:

   Այդ նոյն ժամանակ մայրս կարռոֆիլ էր տապակում խոհանոցում, էն էլ` իր ասած մաքուր, բրնձի հատիկի նման «արդար» իւղով:

   Լուսաբացին, իմ սիրելի շնիկը` Ժոլին (ԺՈԼԻ,- ֆրանսերէն է, նշանակում է` գեղեցիկ, սիրունիկ) յաղթական քայլով, գլուխը վեր ցցած, այծին առաջնորդում է դէպի խոհանոց:

    Մայրս  ծնկում է (ծնկի գալ, չոգել ) գետնին ու ձեռքն է վերցնում այծի ստինքը, որը հենա-հենա` պայթելու է կաթի առատութիւնից: Քիչ անց հոսում է կաթը, հոսում վարար գէտի պէս: Տանը որքան աման-չաման կայ` բերում են, լցնում կաթով: Հարեւաններն են գալիս ու լցնում իրենց դոյլերը, կթո~ւմ են, հա կթո~ւմ:

   — Հարեւան տան բակի աղմուկից արթնանում եմ ու ցանկանում նորից քնել այն յոյսով, որ թերեւս կը կարողանամ վայելել երազի շարունակութիւնը. Ափսո~ս,- մտածում եմ,- երանի երազս չ՚ աւարտուէր…

   Դառն իրականութիւնը ցցւում է առջեւս: Մեր հարեւան սափրիչ Գագոն է աղմուկ-աղաղակով եկել տուն ու, ինչպէս միշտ` հարբած: Մերոնք էլ են արթնանում ու ինձ նման բակ են դուրս գալիս:

   Յանկարծ, Գագոյի կինը հերթական ծեծից խոյս տալու համար, կիսամերկ վիճակով իրեն նետում է բակ, ետեւից Գագոն է` հայհոյանքը բերնին.

   – Ես քո տիրոջ…, մերը…, ու գնա~ց եօթ յարկանի հայհոյանքների շարանը, մէկ էլ`

   – Հէ~յ դուք, ախպարնե~ր, ձեզնից եմ հա՞ մազ կտրել սովորել…, տօ` ես ձեր եկած ճամբէն…, ու էլի մի բութ հայհոյանք:

   Մայրիկս ուզում է մի խօսք ասել, սակայն հայրս արգելում է որեւէ պատասխան տալ այդ անբարոյ վիժուածին:

   Առաւօտեան դէմ խաղաղւում է մթնոլորտը, կարծես ոչինչ էլ չի եղել, իսկ ես դեռ իմ երազի հետ եմ, իմ կորած այծի ու «Թաթոսի մամուռ»ի հետ…: