Թուրքիոյ դէմ՝ Սիսի պատմական Կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջքով, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան բացած դատին մասին անցնող երեք տարիներու ընթացքին, զանազան առիթներով թէ´ Վեհափառ Հայրապետը եւ թէ Կաթողիկոսարանի տեղեկատուութեան գրասենեակը որոշ տեղեկութիւններ փոխանցեցին մեր ժողովուրդի զաւակներուն։ Հիմա որ 6 Դեկտեմբեր 2016-ին թղթածրարը Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանը յանձնուած է, Վեհափառ Հայրապետին թելադրանքով դատի թղթածրարի պատրաստութեան յանձնախումբի անդամներէն Դոկտ. Նորա Պայրագտարեան-Գապաքեան ներկայ հարցազրոյցը ունեցաւ Կաթողիկոսարանի «Հասկ» պաշտօնաթերթին հետ, անհրաժեշտ տեղեկութիւնները ու լուսաբանութիւնները համապարփակ կերպով ներկայացնելու մեր ժողովուրդին։ Դոկտ. Պայրագտարեան-Գապաքեան միջազգային օրէնքի դասախօս է Լիբանանեան համալսարանին մէջ։
Հ.- Ինչպէ՞ս սկսաւ Սիսի պատմական Կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջքի գծով Թուրքիոյ դէմ դատ բանալու գաղափարը։
Պ.- Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին առիթով, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս որոշեց հայ դատի պահանջատիրութիւնը փոխադրել իրաւական դաշտ։ Բնականաբար սա դիւրին քայլ մը չէր։ Վեհափառ Հայրապետը առիթով մը կ’ըսէր թէ՝ «Ցեղասպանութենէն 100 տարիներ յետոյ ի՞նչ ըրիք պիտի ըսէ պատմութիւնը։ Հետեւաբար, անհրաժեշտ է մեր դատը նոր հորիզոններու առջեւ բանալ զայն իրաւական դաշտ առաջնորդելով»։ Այս հեռանկարով, Վեհափառ Հայրապետը նամակ յղեց Թուրքիոյ նախագահ Էրտողանին (Օգոստոս 2011) եւ ապա երկու Վեհափառ Հայրապետները միասնաբար (Ապրիլ 2013), պահանջելով մեր եկեղեցապատկան կալուածներու վերադարձը։ Երկու նամակները մնացին անպատասխան։ Նոյն առաջադրանքով, 2012-ի Փետրուարին Վեհափառ Հայրապետին նախաձեռնութեամբ Անթիլիասի մէջ տեղի ունեցաւ միջազգային խորհրդաժողով մը՝ «Հայոց ցեղասպանութիւնը՝ ճանաչումէ հատուցում» (The Armenian Genocide: from Recognition to Reparation) թեմայով, որուն իրենց մասնակցութիւնը բերին աւելի քան երեսունհինգ միջազգային օրէնքի մասնագէտներ համաշխարհային համբաւ վայելող համալսարաններէ։ Իրենց մասնակցութիւնը բերին նաեւ Եուկոսլաւիոյ Միջազգային Դատարանի նախկին նախագահ դատաւոր Ֆոսթօ Փոքար եւ Միջազգային Արդարադատութեան Դատարանի դատաւոր Ճօ Վերհովըն։ Հրաւիրուած էր նաեւ ՄԱԿ-ի Մարդկային Իրաւանց Յանձնախումբի նախագահը, սակայն վերջին ժամուն հրաժարեցաւ մասնակցելէ։ Յիշեալ խորհրդաժողովը իւրայատուկ էր իր մասնակցութեան մակարդակով ու քննարկումներով եւ անկիւնադարձ մը հանդիսացաւ դէպի իրաւական դաշտ մեր երթին։ Խորհրդաժողովին մասնագիտական բնոյթն ու որակը գնահատուելով Եւրոպայի Միջազգային Քրէական Օրէնքի պարբերաթերթի International Criminal Law Review-ի (Միջազգային Ոճրային Օրէնքի Պարբերաթերթ) խմբագրութիւնը յատուկ թիւ մը յատկացուց խորհրդաժողովին ներկայացուած նիւթերուն։ Վեհափառ Հայրապետի որոշումով յիշեալ թիւը (14/2014) առանձին հատորով լոյս տեսաւ Կաթողիկոսարանին կողմէ Legal Avenues for Armenian Genocide Reparation (2015) (Հայոց ցեղասպանութեան հատուցման համար իրաւական ճամբաներ (2015)) զայն աւելի լայն խաւերու մատչելի դարձնելու համար։ Խորհրդաժողովը քարոզչական նպատակով կազմակերպուած չէր, այլ կը միտէր առարկայական ու մասնագիտական մօտեցումներով եւ միջազգային թէ թրքական օրէնքներու լոյսին տակ քննարկումը կատարել հայ դատի իրաւական գործընթացին, պարզելով՝ կարելիութիւններն ու դժուարութիւնները, ինչպէս նաեւ Թուրքիոյ կողմէ դրուած եւ ժամանակի շրջանցումին կապուած օրինական պատնէշները։ Արդարեւ, խորհրդաժողովը մեկնակէտը հանդիսացաւ Սիսի Կաթողիկոսարանի վերադարձի դատական գործընթացին։
Հ.- Անթիլիասի Մայրավանքին մէջ տեղի ունեցած միջազգային համագումարին մօտեցումը ի՞նչ էր Սիսի Կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջքը իրաւական ընթացքի մէջ դնելու նկատմամբ։
Պ.- Խորհրդաժողովը առաջին հերթին քննարկեց եւ համեմատեց Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ պահանջատիրութեան իրաւական գործընթացի ուղիները եւ յանգեցաւ այն եզրակացութեան, թէ հարկ է անջատել ճանաչման քաղաքական ուղին՝ անոր իրաւական հետապնդումէն։ Ապա խորհրդաժողովը քննարկեց ներկայ Թուրքիոյ պատասխանատուութեան հարցը եւ պատմա-քաղաքական ու իրաւական փաստացի տուեալներով եզրակացուց, թէ ներկայ Թուրքիան ժառանգորդն է Օսմանեան կայսրութեան, եւ պետութեան յաջորդականութեան (state succession) սկզբունքի հիման վրայ, պատասխանատուութիւնը ունի վերացնելու Ցեղասպանութեան հետեւանքները։ Ապա լայնօրէն քննարկուեցաւ 1948-ի ՄԱԿ-ի Ցեղասպանութեան Կանխարգիլման Ուխտը յարաբերաբար մեր դատին։ Հակառակ այն իրողութեան թէ Լեմքինի բառերով «Հայոց Ցեպասպանութիւնը հիմքը կազմած է Ուխտի յառաջացման», այդուհանդերձ, Ուխտը յետադարձ ակնարկի իրաւունքը չունենալով՝ անգործադրելի նկատուեցաւ մեր Ցեղասպանութեան պարագային։ Խորհրդաժողովը անդրադարձաւ նաեւ Թուրքիոյ կողմէ ստորագրուած միջազգային ուխտերուն ու համաձայնութիւններուն, յատկապէս՝ նպաստաւոր համարելով Լոզանի դաշնագիրի (1923) 37-էն մինչեւ 44-րդ յօդուածները։ Ինչպէս ծանօթ է, Լոզանի դաշնագիրը Թուքիոյ կողմէ վաւերացուած ըլլալով, անոր գործադրութիւնը պարտաւորիչ կը դառնայ ներկայ թուրք պետութեան համար։ Խորհրդաժողովը յատուկ քննարկումի նիւթ դարձուց միջազգային դատարանները ու առանձնաբար քննարկուեցան Միջազգային Արդարութեան Դատարանը, Միջազգային Քրէական Դատարանը եւ Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանը, եւ պարզուեցաւ իւրաքանչիւր դատարանի ընձեռած հնարաւորութիւններն ու արգելքները։ Խոր քննարկումի նիւթ դարձան բարեկամ երկիրներու դատարաններուն մօտ դատ բանալու կարելիութիւնները, ինչպէս նաեւ թրքական դատարաններուն մօտ դատական հայց ներկայացնելու հնարաւորութիւններն ու դժուարութիւնները եւ հատուցման այլազան ձեւերն ու պայմանները։ Ահա թէ ինչու, ինչպէս շեշտեցի, Անթիլիասի խորհրդաժողովը պատմական նշանակութիւն ունի հայ դատի պատմութեան մէջ։
Հ.- Ցեղասպանութենէն ետք եկեղեցապատկան կալուած մը վերադարձնելու պահանջքը փաստօրէն առաջին իրաւական քայլն է։ Ինչո՞ւ հարիւր տարի սպասեցինք նման քայլ մը առնելու համար։
Պ.- Ճիշդ է, Ցեղասպանութենէն ետք եկեղեցապատկան կալուած մը պահանջելը առաջին իրաւական քայլն է. սակայն բոլորիս ծանօթ են յետ-ցեղասպանութեան տարագրութեան դժուարին պայմանները, որոնք կը ստիպէին հայ ժողովուրդը կեդրոնանալու գաղութային կեանքի կազմակերպչական աշխատանքներու վրայ։ Վաթսունական թուականներէն ետք է միայն, որ հայ ժողովուրդը իր եկեղեցիով եւ քաղաքական կազմակերպութիւններով բարձրացուց հայ դատի պահանջատիրութեան ջահը, շեշտը դնելով Ցեղասպանութեան ճանաչման պահանջին վրայ։ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս, Եկեղեցիներու Համաշխարհային Խորհուրդի ատենապետութեան 15 տարիներու ընթացքին հայ դատի պահանջատիրութիւնը Ե.Հ.Խ.-ի օրակարգի մնայուն նիւթերէն մէկը դարձուց, իր անձնական կապերով եւ միջազգային բեմերէն ունեցած արտայայտութիւններով ապահովելով եկեղեցական աշխարհի զօրակցութիւնը եւ ցեղասպանութեան ճանաչման նպաստաւոր կեցուածքներ։ Բնականաբար կարելի չէ մոռնալ Ֆրանսուա Պապին կատարած պատմական յայտարարութիւնը 2015-ին։ Դարձեալ մեր ժողովուրդի միասնական ոգիին ու հետեւողական աշխատանքին արդիւնքը եղաւ որ քսանէ աւելի պետութիւններ պաշտօնապէս ճանչցան հայոց ցեղասպանութիւնը, յատկապէս 100-ամեակի սեմին։ Ընդհանուր համոզումը այն էր, թէ Թուրքիոյ կողմէ ճանաչման քայլին պիտի հետեւէր օրինական հետապնդման եւ պահանջատիրական թղթածրարներու արծարծումը։ Հոս է որ 2012-ի Անթիլիասի միջազգային խորհրդաժողովը իր անկիւնադարձային նշանակութիւնը ստացաւ, երբ օրինական հիմնաւորումներով որոշ իմաստով անջատեց ճանաչման եւ իրաւական հետապնդումի ուղիները, եւ ուղղեց մեզ դէպի իրաւական գործընթաց, առանց սպասելու ճանաչման քաղաքական ուղիի վերջին հանգրուանը, այլ խօսքով, ցեղասպանին կողմէ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչումը։
Հ.- Միջազգային օրէնքը ի՞նչ կ’ըսէ այս մասին. այլ խօսքով, հարիւր տարիներու հնութիւն ունեցող դատ մը ինչպէ՞ս կարելի է առնչել միջազգային օրէնքի, որ լայն չափով մշակուած է վերջին շուրջ յիսուն տարիներուն։
Պ.- Միջազգային օրէնքը կայուն իրողութիւն մը չէ, այլ միշտ ենթակայ է մեկնաբանութեան։ Առ այդ, միջազգային դատի մը բանաձեւումը կ’ենթադրէ անոր համապատասխանող օրէնքները որոնել ու անոնց մեկնաբանութիւնը կատարել՝ պատշաճեցնելով անշուշտ, ըստ տրամաբանութեան եւ ըստ հնարաւորութեան, տուեալ դատի պահանջներուն։ Միւս կողմէ հարկ է ի մտի ունենալ մեր դատին 100 տարիներու հնութիւնը, թերեւս աւելի ճիշդ է ըսել՝ ժամանցելիութեան խնդիրը, որ մեր առջեւ կանգնող հիմնական դժուարութիւններէն մէկն է։ Արդ, միջազգային օրէնքի ընձեռած հնարաւորութիւններու քննարկումէն ետք, Անթիլիասի խորհրդաժողովի եզրակացութիւնները կարելի է խտացնել երեք հիմնական կէտերու մէջ.- Ա) Սերտել Թուրքիոյ ներքին դատարաններու ընձեռած կարելիութիւնները, նկատի ունենալով անոնց մօտ դատական հայցի գործնական հետապնդման կարելիութիւնները։ Բ) ՄԱԿ-էն ներս օգտուելով Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայութենէն, աշխատանք տանիլ Ապահովական Ընդհանուր Խորհուրդին մօտ, հայցելու Արդարութեան Միջազգային Դատարանի տեսակէտը՝ ցեղասպանութեան ճանաչման եւ անոր հետեւանքներու քննարկման գծով։ Գ) Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց դատարանին մօտ դատ բանալ, հիմնուելով անոր պաշտպանած՝ կալուածի սեփականութեան իրաւունքի վերահաստատումի սկզբունքին վրայ։
Հ.- Ի՞նչ ընթացք ունեցաւ դատի պատրաստութիւնը. որո՞նք մասնակցեցան թղթածրարի պատրաստութեան։
Պ.- Խորհրդաժողովէն անմիջապէս ետք, Վեհափառ Հայրապետը յառաջացուց մասնագէտներէ կազմուած յանձնախումբ մը։ Յանձնախումբին մաս կը կազմէին միջազգային դատերու եւ Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանի մօտ դատերու փաստաբաններ եւ միջազգային օրէնքի դասախօսներ Փրոֆ. Փայամ Ախաւան եւ Փրոֆ. Թիմ Այքէ, կալուածային ու մարդկային իրաւանց հարցերու փաստաբան՝ Ճէմ Մուրատ Սոֆուօղլու, Հայոց Ցեղասպանութեան մասնագէտ՝ Դոկտ. Թանէր Աքչամ, միջազգային ու թրքական օրէնքներու մասնագէտներ ու դասախօսներ՝ Դոկտ. Բուրակ Ժեմալմազ եւ Դոկտ. Իշթար Կիւզայտը, 19-րդ եւ 20-րդ դարերու Մերձաւոր Արեւելքի պատմութեան դասախօս՝ Դոկտ. Մակար Էլսին, մասնագէտ թարգմանիչ՝ Ֆաթիմա Սաքարիա։ Տարի մը առաջ Թիմ Այքէ, Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց դատարանին մօտ Անգլիոյ պետութեան դատաւորը նշանակուեցաւ. հետեւաբար, ան հրաժարեցաւ յանձնախումբի անդամակցութենէն ու փոխարինուեցաւ կրկին անգլիացի եւ Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանի մօտ դատերու փորձառու մասնագէտ՝ Փրոֆ. Թիմ Օթթիի կողմէ։ Աւելի ուշ, եւ յատկապէս Եւրոպական Դատարանի մօտ դատական թղթածրարի պատրաստութեան համար յանձնախումբին մաս կազմեցին Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանի մասնագէտ փաստաբաններ՝ Ֆիլիբա Վէպ, Էրիք Պյորք, Կիւզէթ Եուքսէլ եւ Ճ. Օսմանօղլու։ Յանձնախումբի վերջին նիստին ներկայ գտնուեցան Ազգ. Կեդրոնական Վարչութեան անդամ փաստաբան Վահէ Եագուպեան եւ Հ.Յ.Դ. բիւրոյի հայ դատի աշխատանքներու պատասխանատու Կիրօ Մանոյեան։ Յանձնախումբի աշխատանքը համադրեց Վեպըսթըր համալսարանի մօտ դասախօս Թենի Փիրի-Սիմոնեան։ Երեք տարուան ընթացքին յանձնախումբը գումարեց չորս նիստեր Ժընեւի մէջ, եւ երկու մասնակի նիստեր Անթիլիասի մէջ։ Վեհափառը ղեկավարեց բոլոր նիստերուն աշխատանքը եւ մօտէն հետեւեցաւ դատական թղթածրարի պատրաստութեան։ Իր զանազան երեսներով քննարկելէ ետք եկեղեցական կալուածներու պահանջքի հարցը, յանձնախումբը կեդրոնացաւ Սիսի Կաթողիկոսարանի վրայ, նկատի ունենալով անոր պատմական կարեւորութիւնը եւ խորհրդանշական իմաստը. եւ որոշեց դատը ներկայացնել ուղղակիօրէն Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարան։ Վեհափառը ամէն ջանք ի գործ դրաւ, դատը բացուած տեսնելու Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին առթիւ, ինչ որ կատարուեցաւ 27 Ապրիլ 2015-ին։
Հ.- Պատմա-իրաւական ի՞նչ տուեալներու հիման վրայ պատրաստուեցաւ թղթածրարը։
Պ.- Դատական թղթածրարը կ’ընդգրկէր.- ա) պատմական թղթածրար մը, պատրաստուած թուրք պատմագէտ Մակար Էլցինի կողմէ, որ կը միտէր փաստել Կաթողիկոսութեան սեփականատիրութիւնը, պատմական անցեալի վաւերագրական տուեալներու գիտական ներկայացումով (յայտնենք, որ Կաթողիկոսարանը չունի Սիսի Կաթողիկոսարանի տափուն)։ բ) Իրաւական թղթածրարը, պատրաստուած յանձնախումբի փաստաբաններուն կողմէ։ Սոյն թղթածրարի հիմնաւորումները կարելի է խտացնել հետեւեալ կէտերուն մէջ.- 1) Սիսի Կաթողիկոսութիւնը կաթողիկոսական նստավայր էր ու մեծ նշանակութիւն ունէր Կիլիկիոյ հայութեան համար։ 2) 1915-էն ի վեր հայերը Ցեղասպանութեան հետեւանքով հեռացուած են իրենց կալուածներէն։ 3) Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը օրինական իրաւատէրն է այդ կալուածին։ 4) «Լքեալ կալուած»ներու օրէնքները, զոր թուրքերը հնարած են անհատական կալուածներու բռնագրաւումը օրինականացնելու համար, գործադրելի չեն Կաթողիկոսութեան պարագային։ 5) Կալուածներու օրինականացման թրքական օրէնքները կը հակադրուին միջազգային օրէնքի սկզբունքներուն։ 6) Լոզանի դաշնագրի 37-էն 44-րդ յօդուածներու առաջադրանքները կը գերադասեն կալուածներու գծով Թուրքիոյ պետութեան հաստատած ներքին օրէնքները։ Վերոնշեալ օրէնքներու հիմամբ, յանձնախումբը եզրակացուց թէ՝ Կաթողիկոսութիւնը իրաւունք ունի այդ հողատարածքը օգտագործելու, ինչպէս նաեւ՝ պահանջելու անոր վերադարձը։
Հ.- Ի՞նչ կը պահանջէ Կաթողիկոսարանը՝ Սիսի Կաթողիկոսարանի վերադարձ թէ՝ նիւթական հատուցում։
Պ.- Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան բացած դատին մէջ մեր պահանջը յստակ է՝ վերադարձնել Սիսի Կաթողիկոսարանի կալուածը իր իրաւական սեփականատիրոջ՝ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան։ Այլ խօսքով, թէ´ Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանին եւ թէ Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանին մօտ մեր բացած դատը հիմնուած է կալուածի սեփականութեան իրաւունքին վրայ։ Դատի պատրաստութեան ընթացքին ոչ մէկ կերպով արծարծուած կամ քննարկուած է նիւթական հատուցման խնդիրը։ Յանձնախումբը կը հաւատայ, որ Սիսի Կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջքի դատը առաջին օղակն է մեր բոլոր եկեղեցիներու եւ եկեղեցական կալուածներու վերադարձի պահանջքին։ Սիսի Կաթողիկոսարանի վերադարձի պահանջքի գծով առնուած դատական քայլով, առաջին անգամն է որ հայ դատը միջազգային օրէնքի իրաւական շրջագիծէն ներս մուտք կը գործէ եւ հետեւաբար, ինչպէս նշեցինք, ան կարեւոր դարձակէտ մը կը հանդիսանայ 100-ամեայ մեր պայքարին մէջ։ Ինչպէս կ’ըսէ Արամ Ա. Վեհափառ Հայրապետը. «Այս դատը սովորական դատ չէ. ան կը պահանջէ մեր ժողովուրդին համար մեծ նշանակութիւն ունեցող Սիսի պատմական Կաթողիկոսարանի հողատարածքի վերադարձը, որպէս առաջին հանգրուան մեր եկեղեցապատկան ու ազգապատկան կալուածներու վերադարձի մեր պահանջին»։ Արդ, դարձեալ ինչպէս կ’ըսէ Վեհափառը, «այս հայեցակէտով հարկ է դիտել այս դատը եւ շեշտել անոր իւրայատուկ կարեւորութիւնը մեր պահանջատիրութեան ծիրէն ներս»։
Հ.- Ինչո՞ւ որոշուեցաւ դիմել ուղղակի Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարան։
Պ.- Մեր առջեւ կը գտնուէին օրինական երեք ուղիներ.- 1) Թուրքիոյ ներքին դատարաններ. 2) Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարան. 3) Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարան։ Առաջին հնարաւորութիւնը կրնար մոռացութեան տալ դատը՝ երկար տարիներ անպատասխան ձգելով։ Երրորդ հնարաւորութիւնը կրնար բախիլ Թուրքիոյ ներքին դատարաններու իրաւական ընթացքը ամբողջացուցած չըլլալու Եւրոպական Դատարանի օրէնքին։ Հետեւաբար, յանձնախումբը որոշեց ուղղակիօրէն դիմել Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարան, պարզելով, բնականաբար տրամաբանական հիմնաւորումներով, այն բոլոր արգելքները, որոնք զինք մղած են շրջանցելու Թուրքիոյ ներքին դատարանները։ Սահմանադրական Դատարանի կողմէ մերժողական որեւէ պատասխանի պարագային, յանձնախումբը պատրաստ պիտի ըլլար դատական թղթածրարը, որոշ բարեփոխումներով ու վեց ամսուան օրէնքով ճշդուած ժամանակամիջոցին, ներկայացնելու Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարան։ Այս հանգրուաններն ու կարելութիւնները նկատի ունենալով պատրաստուած էր դատական թղթածրարը։
Հ.- Ի՞նչ պատճառներով դատարանը մերժեց դատի քննարկումը։
Պ.- Նախ յիշեմ, թէ Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանը, որ սկզբունքով վեց ամսուան ժամանակամիջոցին պէտք էր պատասխանէր դատական հայցերու, ներկայացման թուականէն ութ ամիս յետոյ, տակաւին լուռ կը մնար մեր դատին գծով։ Ուստի, մեր թուրք փաստաբանը Թուրքիոյ Սահմանադրութեան 68-րդ յօդուածի հիման վրայ, պահանջ ներկայացուց դատի արագացման համար։ Նկատի առած դատի իրաւա-քաղաքական կարեւորութիւնը ու անոր զգայուն բնոյթը, Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանը կը խնդրէ արդարութեան նախարարութեան տեսակէտը։ Արդարութեան նախարարութիւնը կը թելադրէ Սահմանադրական Դատարանին չքննարկել այս հարցը, շեշտելով, որ ան Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանի իրաւասութեան սահմաններէն դուրս կ’իյնայ։
Սահմանադրական Դատարանը 15 Յունիս 2016-ին արձակեց իր վճիռը, մերժելով դատի քննարկումը եւ յայտնելով որ դատը պէտք է ուղարկել թրքական ներքին դատարաններ։
Այստեղ կ’արժէ կարեւորութեամբ նշել, թէ դատարանին մերժումը ըստ էութեան չէր, այլ՝ ըստ ձեւի, եւ այս մէկը կը պարտինք մեր փաստաբաններուն կողմէ հարցի մանրազնին ուսումնասիրութեան ու պատշաճ բանաձեւման։ Իսկ մերժումի գծով տրուած պատճառաբանութիւնները (19 էջերու վրայ տարածուած), իրաւական մօտեցումով անհիմն էին։ Խորքին մէջ Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանը ի մտի ունէր երկու կէտ.- ա) Մեր առջեւ փակել Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանի դռները, եւ բ) դատը ուղարկել թրքական ներքին դատարաններ։ Երկու պարագաներուն ալ իր նպատակը հարցը քննարկումէ հեռու պահել էր ու մոռացութեան դատապարտել։
Հ.- Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանին ուղղուած թղթածրարը եւ Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանի թղթածրարները նոյն հիմնաւորումներն ու մօտեցումները ունի՞ն։
Պ.- Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանի վճիռը ստանալէ ետք, Վեհափառ Հայրապետի թելադրութեամբ յանձնախումբը անմիջապէս ժողով մը գումարեց Ժընեւի մէջ։ Երկար խորհրդակցութիւններէ ետք որոշուեցաւ դատը փոխանցել Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարան։ Ինչպէս օրին յայտնած էինք, այս գործընթացի սկիզբէն մեր հիմնական նպատակն էր դատը ներկայացնել Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարան, որովհետեւ թրքական դատարաններէն դրական մօտեցում չէինք սպասեր։ Հետեւաբար, մեր դատական տուեալները ու իրաւական մօտեցումները այնպէս բանաձեւուած էին, որ համընկնէին Եւրոպական դատարանին մօտ կատարուելիք մեր հայցին հետ։ Այսօր, Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարան ներկայացուած մեր դատը կը հիմնուի նոյն դատարանի պաշտպանած Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Ուխտի հետեւեալ երկու հիմնական սկզբունքներուն վրայ.- ա) կալուածի սեփականութեան վերահաստատում, եւ բ) պաշտամունքի իրաւունք, որոնք փաստօրէն իրարու հետ սերտօրէն առնչուած են։
Հ.- 6 Դեկտեմբեր 2016-ին թղթածրարը Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարան ներկայացուելէն ետք ի՞նչ են ձեր առնելիք յաջորդ քայլերը։
Պ.- Ինչպէս յիշեցիք, թղթածրարը 6 Դեկտեմբեր 2016-ին յանձնուեցաւ Եւրոպական Դատարան։ Այժմ կը սպասենք որ դատարանը ընդունի դատի քննարկումը կատարել եւ ապա անցնի ըստ էութեան քննարկումի փուլերուն։ Այս հանգրուանին, որպէս արգելք տակաւին ունինք թրքական դատական ներքին ուղիները ու պայմանները ամբողջութեամբ լրացուցած չըլլալու դժուարութիւնը. բան մը, որ եթէ կատարած ըլլայինք, ինչպէս ըսինք, մեզ փապուղիի առջեւ պիտի դնէր ու անելի մատնէր։ Սակայն, հարկ է նշել, թէ Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանի պարագային եւս մեր փաստաբաները մեծ աշխատանք տարին ու շուրջ հազար էջերէ բաղկացած մեր դատական թղթածրարին մէջ հարկ եղած հիմնաւորումները ներկայացուցին։ Անոնք նաեւ սերտեցին իւրաքանչիւր հաւանական պատասխանի այլ ընտրանքները։
Սիսի Կաթողիկոսարանի դատի փորձառութենէն մեկնելով, կարելի է եզրակացնել, թէ որքան դժուար է ու փշոտ պահանջատիրութեան իրաւական ուղին, մանաւանդ ժամանցելիութեան խնդրին եւ կալուածներու վերադարձի գծով թուրք պետութեան կողմէ դրուած արգելքներու պատճառով։ Սակայն, այդ բոլորը մենք արգելք չնկատեցինք ու հետեւեցանք Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսի խիզախ որոշումին։ Նաեւ այս գիտակցութեամբ ու նուիրումով գործեց մեր իրաւական յանձնախումբը։ Արդարեւ, 100 տարիներ յետոյ Թուրքիոյ Սահմանադրական Դատարանին եւ ապա Եւրոպայի Մարդկային Իրաւանց Դատարանին մօտ դատ բանալը մեծ մարտահրաւէր մըն էր։ Մեր փորձառութիւնը ցոյց տուաւ, թէ եթէ աւելի երկար սպասէինք, շատ ուշ պիտի ըլլար։ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը իրաւական դաշտ մտնելու եւ հողային պահանջք ներկայացնելու առաջին քայլը առաւ։ Հարկ է շարունակել այս ուղին։ Պէտք չէ անտեսել պետական ուղիներով եւս իրաւական մարզ ներկայանալու ընտրանքը, որ ինչպէս քննարկուեցաւ 2012-ի Անթիլիասի խորհրդաժողովին, Հայաստանի Հանրապետութեան առջեւ կը բանայ իրաւական հետապնդումի տարբեր հնարաւորութիւններ։
«Հասկ», Անթիլիաս, Լիբանան