ՀԱՅ ԴՊՐՈՑԸ ԼՈՅՍԻ ՏԱՃԱՐ ՄԸ. ՄԵԼԳՈՆԵԱՆ ԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹԵԱՆ ԱՒԱՆԴԸ

– Բ –

            Մեր նախորդ գրութեան մէջ փորձած էինք ներկայացնել ՀԲԸ Միութեան Մելգոնեան Կրթական Հաստատութեան (այսուհետեւ՝ ՄԿՀ) աւանդը կրթական զանազան մարզերէ ներս, ուր շեշտը դրած էինք քանի մը սերունդներու աշակերտներու եւ ուսուցչական կազմի կերտած աւանդութեան վրայ, միաժամանակ աշխատած էինք ցոյց տալ այդ սերունդներու անգնահատելի ներդրումը Հայ սփիւռքի ու Հայրենիքի զանազան մարզերէն ներս։ 

            Սոյն գրութեամբ պիտի փորձենք ներկայացնել ՄԿՀ–Հայրենիք սիրտէ սիրտ եւ հոգիէ հոգի ամուր կապը։ ՄԿՀ–ը սփիւռքի տարածքին եղաւ այն միակ կրթական հաստատութիւնը, որ հիմնադրութեան առաջին տարիներէն, անկախ հայրենիքի մէջ տիրող քաղաքական վաչակարգէն, երբեք չխզեց իր կապը, հակառակ այն իրողութեան, որ այսպէս կոչուած «ազատ» աշխարհի մէջ բարեացակամ աչքով պիտի չդիտուէր ատիկա եւ նոյնիսկ քաղաքական պիտակ պիտի փակցուէր նման յարաբերութեանց ու մանաւանդ այդ սերտ յարաբերութեան ջատագով ուսուցիչներուն ու պաշտօնեաներուն ճակատին եւ անոնց համար պիտի պահուէին պետական թղթածրարներ։

            Մեր գրութեան այս հանգրուանին անարդար պիտի ըլլար եթէ մեր գնահատանքի խօսքը չըսէինք սփիւռքահայ այն կազմակերպութիւններուն, իսկ կրթական հաստատութիւններէն Պէյրութի Հայկազեան (այն ատեն) քոլէճին, որոնք երկբեւեռ ու թշնամական աշխարհի պայմաններու տակ քաջութիւնն ու համարձակութիւնը ունեցան հայրենիքէն հրաւիրելու մարզական խումբեր, երգի–պարի համոյթներ, մշակոյթի ներկայացուցիչներ, որոնք խանդավառութիւն եւ աշխուժութիւն բերին մեր գաղութներէն ներս։

            Մելգոնեանցիներ կը ներգաղթեն կը հայրենիք

            1930-ականներուն տակաւին, աշխարհասփիւռ այլ որբերու շարքին, ՄԿՀ-ը եւ զինք հովանաւորող համահայկական մեծ Միութիւնը՝ ՀԲԸՄ-ը քաջալերեցին Հայաստան մեկնիլ փափաքողները՝ անոնց տրամադրելով թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական օժանդակութիւն։

            Շահան Շահնուր իր յայտնի գլուխ գործոցին մէջ իր կերպարներէն մէկուն՝ Լօխումի խօսքերով այսպէս կ՚արտայայտուի. «Մենք ալ հայրենիք մը ունինք, պէտք է պատրաստ կենանք հոն երթալու։ Զբաղեցէք անով. պէտք է որ ճահիճները չորցնենք, պէտք է որ ջրանցքներ բանանք, որպէսզի…»։ Շահնուրի այս կերպարը նկատի ունէր իր ոտքերուն վրայ կամաց-կամաց կանգնող տասնամեայ կամ տասնհինգամեայ Խորհրդային Հայաստանը, որ պէտք ունէր թարմ ուժերու, աշխատող ու ստեղծագործող նոր ձեռքերու եւ սփիւռքահայութեան ներուժին։ Այսպէս կը սկսին ՄԿՀ-նորաստեղծ Խ. Հայաստան հաստատուն կապերը, որոնց մէջ յիշատակութեան ու փառաբանանքի արժանի են քառասունական թուականներու շրջանաւարտներէն շատ շատեր, որոնք ներգաղթեցին հայրենիք։

            Յիշենք կարգ մը անունները այն երախտաւորներուն, որոնք խումբ առ խումբ առաջին կարաւաններով հանգրուանեցին Հայաստան՝ կիսելով Արաքսի արեւելեան ափի իրենց հարազատներուն ցաւերն ու ուրախութիւնները եւ իրենց բերած աւանդներով եւ ունակութիւններով սատարեցին հայրենիքի ամրապնդման՝ գիտութեան, արուեստներու, գիր ու գրականութեան, մանկավարժութեան եւ թարգմանական արուեստի զարգացման։

            Յիշենք պարզապէս՝ Կարպիս Սուրէնեան (Սարկաւագեան, հրապարակագիր եւ թարգմանիչ), Գրիգոր Քէշիշեան (գրող, թարգմանիչ,

Խորհրդային Հայաստանի Հանրագիտարանի խմբագիր), Շաքէ Վարսեան (Վարսենիկ Պոյաճեան, հրապարակագիր, լրագրող, «Հայրենիքի Ձայն» շաբաթաթերթի խմբագիր), Վահէ Բարդիկեան (Մատենադարան, ձեռագրագէտ, հայագէտ), Կայծակ Լէփէճեան (գրադարանի վարիչ, բանաստեղծ), Նուպար Սնկրեան (խմբավար), Պետրոս Լամպաճեան (ուսուցիչ, բանաստեղծ), Յովսէփ Ասատրեան (հռչակաւոր ֆութպոլիստ, մարզիչ), Լեւոն Խաչերեան (ձեռագրագէտ, հայագէտ, բանասէր), Յովհաննէս Ասատուրեան (նկարիչ), Յակոբ Յակոբեան (ներգաղթած 1960-ականներուն, նկարիչ), Պետրոս Պետիրեան (հայագէտ, լեզուաբան), Նիկողոս Թահմիզեան (երաժշտագէտ), Հրանդ Գէորգեան (երաժշտագէտ), Մեսրոպուհի Մեսրոպ Թանգարանեան (ուսուցչուհի, ուսումնական ձեռնարկներու հեղինակ), Վրոյր Դարբինեան (դատարանի կատարածու), Անահիտ Գալանտէրեան (Եագուպեան, անգլերէնի երկարամեայ ուսուցչուհի)։

            Ինչպէս կը տեսնուի ներգաղթողներու քանակէն ու որակէն, ՄԿ Հաստատութիւնը, որ Բարերար Կարապետ Աղա Մելգոնեանի տեսիլքի իրականացման իրեղէն ապացոյցն էր, հոծ թիւով Մելգոնեանցիներու ներգաղթի մղիչ ուժը կարեւոր չափով մը պէտք է վերագրել Հաստատութեան մէջ տիրող հայրենասիրական մթնոլորտին, հայեցի դաստիարակութեան, ուսուցչական կազմի զգուշաւոր (Կիպրոսը Մեծն Բրիտանիոյ Հասարակապետութեան մաս կը կազմէր 1878-էն ի վեր) եւ միաժամանակ յատուկ նպատակաուղղուածութեան մը արդիւնքն էր, որուն համար վաղուան պատմաբանը իր արժանի գնահատականը պիտի տայ վստահաբար։

            ՄԿՀ–Խորհրդային Հայաստան նոր որակի յարաբերութիւն

            ՄԿՀ-ը տակաւին 1960-ական թուականներու վերջաւորութեան նոր որակ ու խորք հաղորդեց ՄԿՀ-Հայրենիք յարաբերութեան։ Պաղ պատերազմի յարաբերաբար աւելի նպաստաւոր քաղաքական մթնոլորտի մէջ Միջին Արեւելեան գաղութներու երկրորդական վարժարաններու աշակերտներուն համար նոր հնարաւորութիւն մը բացուեցաւ բարձրագոյն ուսման հետեւելու։ Եւ այսպէս, հայրենի պատկան մարմիններու (կառավարութիւն, Սփիւռքի հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէ) եւ սփիւռքի իմաստուն ղեկավարներու միջեւ ստեղծուած սերտ համագործակցութեան շնորհիւ, ՄԿՀ-էն նոյնպէս բազմաթիւ շրջանաւարտներ մեկնեցան Երեւան՝ ուսանելու բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններու մէջ։

            Մելգոնեանցին «պզտիկ Հայաստանէն» կը մեկնէր իսկական պատմական Հայաստան։ Հինգ վեց տարիներ ետք արդէն սփիւռք սկսան վերադառնալ հայրենաւարտ ճարտարապետներ, բժիշկներ, երաժիշտներ, բանասէր-մանկավարժներ, մարզիչներ։ ՄԿՀ-ի շրջանաւարտներէն ոմանք վերադարձան Մայր Հաստատութիւն արդէն որպէս ուսուցիչ զանազան դասանիւթերու։ Յիշենք կարգ մը անուններ՝ Մանուէլ Քէօսէեան, Ասատուր Տէվլէթեան, Գէորգ Խաչիկեան, Հայարփի Տէմիրճեան, Վիոլէթ Նալչաճեան, Մակի Հալաճեան (Էսքիճեան), Աւետիս Սափսըզեան (Հայոց լեզու, գրականութիւն, Ընդհ. Ազգաց պատմութիւն),  Լեւոն Գազանճեան (մարմնակրթանք), Սարգիս Տէմիրճեան (հերթապահ)։

            ՄԿՀ-Հայրենիք յարաբերութիւններու սերտաճման մէջ կարեւոր որոշում մըն էր Խորհրդային Հայաստանէն Հայոց լեզուի ու գրականութեան, ինչպէս նաեւ մարզական ասպարէզ ընտրած հայրենի մասնագէտներու հրաւէրները, որպէս ամէնօրեայ ուսուցիչ։

            Առաջին հրաւիրեալ մասնագէտն էր ՄԿՀ-ի 1940-ականներու սան եւ Հայրենիք ներգաղթած, մանկավարժ ու դասագիրքերու հեղինակ Դոկտ. Պետրոս Պետիրեանը։ Ան հմուտ մանկավարժ էր, հայագէտ, գրաբարի, արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մասնագէտ։ Պրն. Պ. Պետիրեան նոր թափ եւ որակ հաղորդեց Հաստատութեան հայեցի կրթութեան ու դաստիարակութեան գործընթացին, մանաւանդ General Certificate of Education համակարգի Սովորական եւ Յառաջացեալ (“O” level and “A” Level) քննութիւններու պատրաստութեան։ Կարճ ատենուան մէջ Հաստատութիւնը  նուաճեց պատուաբեր արդիւնքներ Լոնտոնի այս մեծ վարկ ու վստահութիւն վայելող քննութիւններուն մէջ։

            Իր աշխատանքային պայմանագիրը վերջանալէն ետք Կապի Կոմիտէն Կիպրոս ղրկեց Երեւանի Պետական Համալսարանի փայլուն շրջանաւարտ, քերականագէտ ու խոստմնալից երիտասարդ մասնագէտ Արտէմ Սարգսեանը, որ յետագային դարձաւ Հայաստանի Պետական Եզրաբանութեան Կոմիտէի ամէնէն գործօն ու ստեղծագործ հայագէտներէն մէկը։ Դոկտ. Ա. Սարգսեան բառիս իսկական առումով կը տիրապետէր աշխարհաբարի երկու տարբերակներուն եւ գրաբարին, յայտնի էր իր հաճելի երգիծանքով։ Ան 1980-ական թուականներուն մեկնարկեց Հայաստանի մէջ լայն ժողովրդականութիւն վայելող «Մեր լեզուն մեր խօսքը» հեռուստատեսային հաղորդաշարը։

            Դոկտ. Արտէմ Սարգսեան երկու շրջան ծառայեց ՄԿՀ-էն ներս, առաջինը՝ երկու տարի, երկրորդը չորս տարի։ Իր օրով տողերուս հեղինակը առանձնաշնորհումը ունեցաւ գործակցելու իրեն հետ եւ միասնաբար յաջողցնելու կարգ մը ծրագիրներ Հաստատութենէն ներս։ Այսօր Դոկտ. Ա. Սարգսեան սեփականատէրերէն մէկն է USArmenia հեռուստաընկերութեան եւ իր զաւակներուն, Տիկնոջ՝ Ալինայի եւ հարսերուն հետ, որոնք այժմ կարեւոր թիւով աշխատակազմի մը հետ հայրենի եւ սփիւռքի հազարաւոր հայրենակիցներուն կը ներկայացնեն հայկական ճոխ յայտագիրներ։

            Դոկտ. Ա. Սարգսեանի պաշտօնավարութեան առաջին շրջանէն ետք ՄԿՀ ղրկուեցաւ Երեւանի Խաչատուր Աբովեանի անուան Մանկավարժական Հաստատութեան (Համալսարան) յայտնի դասախօս, լեզուաբան Դոկտ. Սամուէլ Անթոսեան։ Ան նոյնպէս հմուտ էր ժամանակակից աշխարհաբարի եւ գրաբարի քերականութեան, ունէր մանկավարժական լայն փորձառութիւն հայրենիքի մէջ։

            Յաջորդ հայրենի դասախօսը եղաւ բանասէր եւ արեւելագէտ Երուանդ Մելքոնեան, որուն ընտանիքը 1960-ական թուականներուն Սուրիոյ Քամիշլի քաղաքէն ներգաղթած էր հայրենիք։ Ան ունէր նաեւ լաւ ձայն, հմուտ էր հայ հոգեւոր եւ գեղջկական երգերու։ Բացի իր մանկավարժական ծառայութենէն ՄԿՀ-էն ներս, ան շուտով ձեռնամուխ եղաւ հայ գաւառի երգերու ուսուցման եւ կարճ ժամանակի մը մէջ, գործակցութեամբ Հաստատութեան վաստակաշատ արուեստի ուսուցիչ Սեպուհ Աբգարեանի՝ Մշոյ, Սասունի, Ալաշկերտի, Վանի եւ առհասարակ հայ գաւառի երգերը յաջողեցաւ սիրցնել ոչ միայն աշակերտութեան այլեւ կիպրահայութեան։ Յետագային, Հայաստանի անկախութենէն ետք, նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի կառավարութիւնը իրեն վստահեցաւ Լիբանանի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան կայացման պարտականութիւնը եւ եղաւ Լիբանանի առաջին դեսպանը։

            Յաջորդ երկու տարիներուն հայրենի վեցերորդ այցելու դասախօսը եղաւ Պրն. Գէորգ Բաղդիշեան (ծագումով Մուսալեռցի)։ Ան յաջողութեամբ ու բծախնդրութեամբ շարունակեց իր նախորդներուն մանկավարժական գործունէութիւնը, որպէս գրաբարի հմուտ մասնագէտ։ Իր պաշտօնավարութեան երկրորդ տարին Պրն. Գ. Բաղդիշեանի նախաձեռնութեամբ եւ Պրն. Սեպուհ Աբգարեանի հետ համագործակցութեամբ ՄԿՀ-ի բեմին վրայ ներկայացուեցաւ Մ. Իշխանի թատերական գործերէն «Մովսէս Խորենացի եւ Պարոյր Հայկազն»ը։

            1987-1989 կրկին անգամ Հաստատութիւն այցելեց Դոկտ. Պետրոս Պետիրեան, որմէ ետք ՄԿՀ ժամանեց երիտասարդ արեւելագէտ, պատմաբան եւ հայագէտ Պրն. Արա Պապեան։ Վերջինիս պաշտօնավարութեան շրջանը կը զուգադիպէր Արցախի ազատագրական պայքարին եւ Երեւանեան ցոյցերուն։ Պրն. Արա Պապեան այս վճռորոշ տարիներուն իր մասնագիտական աշխատանքին զուգահեռ (դարձեալ գործակցութեամբ տողերուս հեղինակին) բացատրողական եւ լուսաբանական լուրջ աշխատանք տարաւ թէ՛ աշակերտութեան եւ թէ՛ կիպրահայ գաղութէն ներս։ Յետագային Պրն. Արա Պապեան աշխատանքի անցաւ Հայաստանի Հանրապետութեան Արտաքին գործոց նախարարութեան մէջ եւ շուրջ հինգ տարի եղաւ հայրենիքի արտակարգ եւ լիազօր դեսպանը Քանատայի մէջ։

            ՄԿՀ-Հայրենիք յարաբերութեան մէջ պէտք է նշել նաեւ հայրենի մարզիչներու եւ պարուսոյցներու բերած ներդրումը, որ ա՛լ աւելի խորացուց Հաստատութեան եւ հայրենիքի կապերը, որուն շնորհիւ ՄԿՀ-ի սաները խանդավառուելով հայրենիքի մէջ փափաքեցան զարգացնել իրենց ունակութիւնները նաեւ այս մարզերուն մէջ։ Յիշենք անունները  Վարուժան Մինասեանի, Տէր եւ Տիկ. Ժորա եւ Լիտա Քերոբեաններու, Պրն. Պաշիկ Աւագեանի (մարզիչներ), պարուսոյցներ Գագիկ Մխիթարեանի, Հայաստանի օփերայի եւ պալէի մենակատար ու պարուսոյց Նորիկ Մեհրաբեանի, Մարատ Մուրատեանի, փողերախումբի ղեկավար Ֆելիքս Մովսիսեանի։

            Այսպիսով կրնանք անվարան հաստատել, թէ Մելգոնեան Կրթական Հաստատութեան մէջ տասնամեակներու ընթացքին ապրող ու ստեղծագործող կարեւոր ներկայութիւն մը եղած էր Հայաստանը, որուն շնորհիւ Հաստատութիւնը խոր յարգանք ու վստահութիւն կը վայելէր Հայաստանի իշխանութիւններու, բարձրագոյն կրթական հաստատութիւններու եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան մօտ։