ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.-Երկու յօդուածներով տեղ կու տանք լոնտոնաբնակ ազգային-հասարակական անդուլ գործիչ Ասատուր Կիւզէլեանին, շնորհաւորելով զինք «Ասատուր» վաւերագրական ժապաւէնին առիթով։ Մեր երէց բարեկամին կը մաղթենք երկար ու առողջ տարիներ՝ շարունակելու իր նպաստը բերել հայ կեանքէն ներս։
ՆՈՐ ՕՐ
Յունիսի 5-ին Երևանում Կինեմատոգրաֆիստների միութեան դահլիճում տեղի ունեցաւ «Ասատուր» փաստավաւերագրական ֆիլմի պրեմիէրան: Ֆիլմի գլխաւոր հերոսը` ազգային, հասարակական, գրական, մշակութային եւ եկեղեցական գործիչ, գրող-հրապարակախօս, հայ բարերար եւ մեծ մտաւորական, լոնդոնաբնակ Ասատուր Կիւզէլեանն է:
Լսում ես նրա սրտառուչ ու յուզումնալից կենսագրականն իր իսկ շուրթերից ու տեսնում դրանում հայ ժողովրդի պատմութիւնն ու անցած դժուարին ուղին:
Ասատուր Կարապետի Կիւզէլեանը ծնուել է 1932 թ., Թուրքիայում: Աւարտել է Հալէպի Կիլիկեան վարժարանը, ապա դասաւանդել նոյն վարժարանում: 1957 թ. Կալկաթայի Հայոց Մարդասիրական ճեմարանի հոգաբարձութեան հրաւէրով մեկնել է Մադրաս և դասաւանդել տեղի հայկական ճեմարանում: 1964 թ. ընտանիքով հաստատուել է Լոնդոնում: Ապրելով և գործելով նշուած երկրներում` նա մշտապէս քաջատեղեակ է եղել հայկական գաղթօջախների հասարակական, քաղաքական, մշակութային ու ներքին կեանքին: Լոնդոնում հրատարակուող «Արեգակ» եւ «Լոնտոն» հայկական ամսաթերթերի գլխաւոր խմբագիր եւ հրապարակախօս Ասատուր Կիւզէլեանը հանդիսանում է նաև բազմաթիւ գրքերի, յօդուածների, հրապարակումների ու հարցազրոյցների հեղինակ: Նա մշտապէս աչքի է ընկնում հայրենագիտութեան, հայ ժողովրդի եւ եկեղեցու բազմադար պատմութեան, ինչպէս նաեւ բազմաշերտ հայ գրականութեան իմացութեամբ, և ազգանպաստ գործունէութեամբ:
Իսկ նրա մտերմութիւնները Պարոյր Սեւակի, Նայիրի Զարեանի, Յովհաննէս Շիրազի, Վահագն Դաւթեանի, Սիլվա Կապուտիկեանի, Համօ Սահեանի, Հրաչեայ Ղափլանեանի, Հենրիկ Մալեանի, Ուիլիամ Սարոյեանի, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա.-ի, Արամ Խաչատրեանի, Առնօ Բաբաջանեանի, Պաւէլ Լիսիցեանի, Գոհար Գասպարեանի, Լուսինէ Զաքարեանի, Վիկտոր Համբարձումեանի, Լեւոն Հախվերդեանի, Գէորգ և Գոհար Վարդանեանների, Սարա Չերչիլի` Անգլիայի յայտնի վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլի դստեր հետ կարող են դառնալ բազմասերիանոց կինոնկարի նիւթ:
Այս առումով, ֆիլմի հեղինակների` ռեժիսոր Գրիգոր Յարութիւնեանի և ստեղծագործական ողջ խմբի առջև դրուած էր չափազանց բարդ խնդիր` ներկայացնել մի մարդու կեանքի պատմութիւն, որն ինքնին, ասես, հայ ժողովրդի պատմութեան համառօտ ամբողջացումը լինի:
Վերջերս, 87-ը բոլորած ֆիլմի հերոսը մանրամասնօրէն յիշում և առանձնակի ջերմութեամբ ներկայացնում է 60-70 տարուայ վաղեմութիւն ունեցող իր կեանքի առանցքային նշանակութիւն ունեցող դէպքերն ու պատմութիւնները: Անդրադառնում անձնական կեանքին` դաշնակահարուհի տիկնոջը` Վիվիէնին, նրանց սիրոյ պատմութեանը, երկու դստրերին և երեք թոռնիկներին, ովքեր այսօր ոչ միայն հպարտանում են իրենց պապիկով, այլև պապն արդէն հասցրել է հպարտանալ իր արժանի ժառանգորդներով:
Ընտանեկան պատմութիւնները ներդաշնակօրէն միահիւսւում են մեծահամբաւ մարդկանց հետ ծանօթութեանն ու երկարամեայ ընկերութեանը: Ասատուր Կիւզէլեանն այսօր այն սակաւաթիւ մարդկանցից է, ով եղել է Արամ Խաչատրեանի կրտսեր ընկերը: Կոմպոզիտորը ո՛չ Թիֆլիսում, ո՛չ էլ Մոսկուայում ուսանելու տարիներին հայկական կրթութիւն չի ստացել: Գրել և կարդալ Արամ Խաչատրեանը սովորել է ինքնուրոյն արդէն հասուն տարիքում:
Եւ հէնց Ասատուր Կիւզէլեանին, ում հետ ծանօթացել էր շրջագայութիւնների ժամանակ, կոմպոզիտորը գրում էր բացառապէս հայերէն: «Սիրելի և անմոռանալի Ասատուր». միշտ այսպէս էր սկսում իր նամակները՝ ուղղուած Կիւզէլեանին, ով յետագայում դարձաւ «Արամ Խաչատրեան» տուն-թանգարանի մեծ բարեկամը: Միշտ լինելով Մաէստրոյի կողքին նրա լոնդոնեան ուղևորութեան ժամանակ` պարոն Կիւզէլեանը ականատեսն է եղել տարբեր հետաքրքիր իրադարձութիւնների, որոնց մասին ֆիլմում պատմում է մեծ ոգևորութեամբ:
Անմիջական ու զաւեշտական է հնչում ծանօթութիւնը Սարա Չերչիլի հետ: Պատմում է Ասատուր Կիւզէլեանը.
– Չերչիլի դստեր հետ իմ ծանօթութիւնը եղել է պատահական: Աներհայրս 25 սենեականոց մի հիւրանոց ունէր` չունեւոր ուսանողների համար: Ինձ այնտեղ տնօրէն նշանակեց: Բոլոր կարիքաւոր ուսանողներին անվճար սենեակ էի տալիս: Աներհայրս ասում էր` սա բարեսիրական հաստատութիւն չէ, սա առևտրային կենտրոն է: Այդ հիւրանոցի կողքին մի pub կար: Կէսօրուայ ճաշին այնտեղ էի գնում: Աշխատողները կատակով ինձ «Ազնաւուր» էին կոչում: Յանկարծ տեսայ կարմիր մազերով մի կնոջ, որը փորձում է մի խմիչք պատուիրել: Ասացի.
– Տիկին, ներեցէք, ի՞նչ էք ցանկանում:
– Մի հատ ուիսքի:
Անմիջապէս պատուիրեցի երկու հատ: Տիկինը ցանկացաւ վճարել, ասացի.
– Մեր մշակոյթի մէջ այդպիսի հասկացողութիւն չկայ, մենք փող չենք վերցնում կանանցից:
– Շատ շնորհակալ եմ:
– Հիմա կարո՞ղ եմ ես քեզ հիւրասիրել, – հարցրեց տիկինը:
Նորից մատուցողին պատուիրեցի, տիկինը նորից փորձեց վճարել, չթողեցի: Ասաց.
– Կարո՞ղ ենք ծանաօթանալ, հետաքրքիր մարդ էք երևում: Ներկայանամ` ես Սարա Չերչիլն եմ:
– Ասատուր Կիւզէլեան, հայի անուն է: (Ի միջի այլոց, ես օտարներին միշտ այդպէս եմ ներկայանում): Նրա հօրը «Բուլդոգ» էին ասում: Ես էլ առանց յապաղելու հարցրեցի.
– Դուք Բուլդոգի հետ կապ ունէ՞ք:
Ասաց.
– Հայրս է:
Ներողութիւն խնդրեցի, նա էլ թէ` բոլորն էլ այդպէս են ասում: Յետոյ ներկայացաւ բանաստեղծուհի և ասաց, որ վաղը իր տանը, միջազգային գրական հաւաքոյթ կայ: Ամիսը մէկ անգամ, աշխարհի չորս կողմերից գրողներ պիտի գան և ցանկացաւ, որ իր հիւրը լինեմ: Այսպիսով սկսուեց մեր հանդիպումը և առաջին հանդիպմանը ասացի, որ ես էլ եմ գրում բանաստեղծութիւններ, նա խնդրեց, որ բանաստեղծութիւն ասմունքեմ հայերէնով: 17 գրող կար` չինացի, հնդիկ, ճափոնացի, ամերիկացի, անգլիացի…ես խնդրեցի, որ լոյսերը մարեն, մոմ վառեն, ու ես ծնկի եկած Պետրոս Դուրեանի «Տրտունջքը» արտասանեցի: Սկզբում բացատրեցի Պետրոս Դուրեանը ով է եղել, ինչ է գրել, 21 տարեկան մահացել է: Տպաւորութիւնը շատ ուժեղ էր: Երբ որ ճրագները վառեցին արևելեան գրողները արտասւում էին, իսկ միւսները զուսպ էին, բայց յուզուած: Դրանից յետոյ, Սարան ամէն հաւաքոյթին պարտադրում էր որ ես նրա բանաստեղծութիւնները կարդամ:
***
Թէև մեծ մտաւորականը քաղաքական գործիչ իրեն չի համարում, այնուամենայնիւ ֆիլմում նոյնպէս անդրադառնում է մշտապէս իր մտահոգութեան առիթ հանդիսացող բազմակուսակցութեան հարցին: Նա ասում է. «Հիմա հայրենակցական միութիւններն ու յատկապէս կուսակցութիւնները պէտք է մէկ շղթայի օղակները լինեն և բռնցքացած միասնականութեան ուժով` աշխատեն ստեղծել մի հայրենիք, որը լինի արդար, ժողովրդավարական և թափանցիկ: Հայրենիքի զօրացումը մեծ չափով կախում ունի սփիւռքի միասնականութիւնից: Իսկ կուսակցութիւնները այդ գործին խանգարում են: Իմ համոզումն է. կա՛մ պէտք է ստեղծուի համահայկական կենտրոնացուած մի կազմակերպութիւն, կա՛մ կուսակցութիւնները պէտք է լուծարուեն: Այսօր մեր ուժերի կարևոր մասը արտասահմանում է` Քալիֆորնիա, Լոնդոն, Փարիզ… որտեղ ասես չկան: Մենք այսօր ապրում ենք այնպիսի մի ժամանակաշրջանում, երբ մեզ համար ամէնից կարևորը միասնական աշխատանքն է: Վիճելի հարցերը պէտք է զանազանել անվիճելի հարցերից և բոլոր ուժով համախմբուել անվիճելի հարցերի շուրջ: Եթէ նստենք սեղանի շուրջ և զատորոշենք վիճելի հարցերը անվիճելիներից` կը տեսնենք, որ անվիճելի հարցեր չկան արդէն: Եթէ հայ գաղութներն իրենց ջանքերը մէկտեղեն և ստեղծեն համահայկական կենտրոնացուած մի կազմակերպութիւն` այդ ժամանակ միայն իրաւունք կ՚ունենաք խօսելու սփիւռքահայութեան անունից: Այդ ժամանակ կը կարողանան պարտադրել Հայաստանին, ստեղծել թափանցիկ, արդար, ժողովրդավարական մի հայրենիք, որ բոլորիս ուժով դառնայ այնքան հզօր, որ մեր հարևանները չկարողանան րոպէ անգամ մտածեն, թէ այս ճեղքուած, մասնատուած ժողովրդին կարելի է կուլ տալ: Այդ ժամանակ Հայաստանն, իրականում, կը զօրանայ»:
Ֆիլմում գրեթէ չի խօսւում Ասատուր Կիւզէլեանի բարերարութեան և բարեգործութեան մասին, մի պարզ պատճառով` նա չի սիրում խօսել այդ մասին: Միայն մի առիթով ասել է. «Ճշմարիտ տիկինը երբեք չի շպարւում ու գեղեցկանում ի ցոյց ուրիշների: Նա դա անում է ծածուկ և առաջին հերթին իր համար: Բարեգործութիւնն էլ դրա պէս մի բան է: Այն ի ցոյց դնելու համար չէ»:
Անվերջ կարելի է պատմել այս հետաքրքիր ու իւրօրինակ մարդու մասին: Սակայն ֆիլմի ռեժիսոր Գրիգոր Յարութիւնեանը, իր ներածական խօսքում ներկայացնելով «Ասատուր Կիւզէլեան» երևոյթը, հրաշալի բնութագրեց. մասնագիտութեամբ` ՄԱՐԴ:
Պատրաստեց`
ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆԸ