Մի Թերթիկ Մեխակ
ՆԱԹԱԼԻ ԲԵՆԵՅԵԱՆ
Սեպտեմբեր ամիսն էր: Դպրոցի զով պարտէզում, հսկայ ծառերի տակ նստած, իմ սիրելի ընկերուհիների ու հայոց լեզուի դասատուի հետ խոր մտքով զրուցում էինք հայկական գրականութեան մասին ու խմում էինք մեխակով տաք թէյ:
Նստել էինք գրական սեղանի շուրջ: Մի դասընկեր սկսեց իր հեռախօսից նուագել հայկական մեղմ մեղեդիներ: Ապա սկսեցինք խօսել զանազան բառերի հեքիաթային պատմութիւնների մասին։
Յանկարծ, մեխակի բոյրը ինձ ներշնչեց: Նրա ստուգաբանութեան նիւթը առաջացաւ իմ մտքում։ Ես հետաքրքրուած մնացի «մեխակ» բառի քաղցրաբոյր աշխարհի մէջ եւ մտայ մի յաւերժական ճանապարհորդութեան:
«Մեխակ» նշանակում է «փոքր մեխ»: Նրա արմատը «մեխ» բառն է: Իբրեւ փաստ՝ զանազան լեզուներից վկայութիւններ կան: Ի՞նչ կապ ունի գամը, կամ պզտիկ գամը մեխակի հետ: Եթէ պզտիկ գամը այնքան մեծ է, հապա մեծը ի՞նչ պիտի լինի: Բայց քանի որ պարսկերէնի մէջ պզտիկ գամ է նշանակում, ուր որ հասել է, թարգմանած են իմաստը եւ այդպէս հաստատած: Անգլերէն լեզւում, «մեխակ» բառը, «clove», գալիս է հին ֆրանսերէն «clou de girofle»ից: Հայերէն բառի նման, նրա արմատը «մեխ»ն է: Նրա իմաստն է «nail of the gillyflower», այսինքն «մեխակ ծաղիկի մեխը»:
Քաղցրաբոյր մի օր մարդացաւ մեխակ համեմը, դարձաւ հայ զինուոր ու անմահացաւ ազատամարտիկ Մեխակ Մեխակեանի նահատակութեամբ: 1961 թուին ծնուած փոքր Մեխակը, իր մանկութեան օրերին հազարերորդ անգամ թերթելով հայոց պատմութեան սիրելի էջերը՝ չէր մտածել, որ մի օր մասն է դառնալու այդ պատմութեան:
Մեր բաժակների թէյը սկսեց քիչ-քիչ նուազել: Լցրեցինք մի նոր բաժակ: Բոյրը նորից գրաւեց ինձ: Նա մի նոր ներշնչում դարձաւ, մի թարմ զրոյց…:
Այս գոյականը գրաւիչ բոյր տուեց մեր գրականութեանը: «Մեխակ»ը բազմաթիւ հայ հեղինակների քերթուածների մէջ է գտնւում ու հարստութիւն է տալիս հայ լեզուին, ինչպէս այդ համեստ բոյսը անուշ համ է տալիս մեր թէյին ու Սեպտեմբերի այս զով եղանակին ջերմացնում է մեր զրոյցները:
Կարծես, թէ հայկական ճոխ նախշազարդ գորգի վրայ բազմած, սկսեցի մտովի նաւարկել դէպի հեռաւոր երկիրներ, հեռաւոր պատմութիւններ… դէպի մեխակի հայրենիքը, դէպի Խաղաղական Ովկիանոսի հեռաւոր կղզիներ: Այդպէս սկսեցի յայտնաբերել, թէ բառը ի՞նչ արմատներ ունէր հայկական քնարերգութեան ու երգարուեստի մէջ: Ո՞նց է աճել որպէս բառ, ինչպէ՞ս է «մեխակ» բառը ծաղկել:
Փնտռեցի ու փնտռեցի հայ լեզուի հարիւրաւոր գրութիւնների մէջ, մինչեւ որ, մի բախտաւոր օր, քնարական տողեր ինձ յայտնուեցին: Որոնումի ընթացքում ինձ պատահեց Ռաֆայէլ Պատկանեանի «Մանկական Բանաստեղծութիւններ»ից մէկը, որտեղ «մեխակ»ը գարնան նշան էր, արեւաշող եղանակի ու զմրուխտ դաշտերի գեղեցկութիւնը.
«…Բեր պայծառ արեւ, բեր մեզ տաք օրեր…
Թող բացուին, ծաղկին, վարդ, մեխակ, շուշան»:
Պատկանեանի նման, Միսաք Մեծարենցն էլ գրաւուած էր այս բառով: Նա ստեղծագործեց մեխակաբոյր մի արտայայտութիւն. «Մեխակի հոյլ մʼաչուըներ»:
Շարունակում ենք նստել քնքուշ շուքի տակ, խոհուն, հանգիստ: Մեր բաժակները նորից դատարկ էին: Երազանքով դեռ մտածում էի մեխակի մասին: Երբ լցնում էի բոլորի վերջին բաժակները, իմ ականջների մէջ մեղմ շշնջաց մի հեշտագին մեղեդի ու ինձ ներշնչեց, ինչպէս ներշնչուել էր Գուսան Աշոտը…
«… Սարի սիրուն եար, սարի մեխակ բեր,
Ա՜խ, չէ, ի՞նչ մեխակ, սիրոյ կրակ բեր…»:
Հոգի
Քնարական Պտոյտ Մի Հոգեհարուստ Բառի Հետ
ՍԻՒԶԻ ԹՈՐՈՍԵԱՆ
«Հոգի՛, աչերուս իմ լոյս,
Երբ որ ի դիմացս ելնուս,
Փախչիս, երբ որ զիս տեսնուս,
Խղճա՛ քո գերոյս, իմ լոյս:
Դու ես հոգի իմ հոգոյս»:
Կոստանդին Երզնկացին բնութեան, կեանքի, ծառ ու ծաղիկի առաջին այլաբան երգիչն է: Ինչպէս իր անունից յայտնի է, բանաստեղծը ծնուել է Եկեղեաց գաւառի Երզնկա քաղաքում: Նա ապրել է 1250-1320 թուականների մէջ: Երզնկացին միջնադարի առաջին հայ տաղասացն է, որը իր երգերի մէջ օգտագործել է «հոգի» բառը մի այլ գեղեցիկ իմաստով: Վերի բանաստեղծութեան մէջ, հոգին մարդացել ու դարձել է Երզնկացու սիրածը: Որպէսզի այս գեղեցիկ բանաստեղծութիւնը աւելի լաւ կարողանանք ընբռնել ու սիրել, նախ պէտք է հասկանալ, թէ ի՛նչ է «հոգի» բառը նշանակում եւ ծանօթանալ դրա ստուգաբանութեան հետ:
Հոգի բառը բաղկացած է «հոգ» արմատից, որը կապ ունի յունարէն «պուլո» կամ «պեու» բառի հետ: Այս բառերը յունարէն նշանակում են՝ փչել: Այս կարճ բառը, ընդամէնը երկու վանկ, կարողացել է հայոց մայրենին դարձնել հոգեհարուստ եւ առիթ տալ մեր սիրելի բանաստեղծներին, սկսելով Ոսկեդարից եւ Մեսրոպ Մաշտոցից, հոգեգրաւ շարականներ եւ քերթուածներ յօրինել:
Շատ բարդ բառեր ենք կարողացել մենք շինել հոգի բառով: Օրինակի համար՝ մեծահոգի, հեզահոգի, հոգեբանական, հոգեւորական…: Իմ ամենասիրածը «մեծահոգի» բառն է: Նա գալիս է «մեծ» եւ «հոգի» բառերից: Առաջինը՝ բնիկ հնդեւրոպական «meg» արմատից, որը նշանակում է հսկայ եւ մեծ: Երբ այս երկու բառերը իրար ենք միացնում, ստանում ենք օգտաշատ մի բառ: Օրինակի համար՝ «Նա շատ մեծահոգի բնաւորութիւն ունի, բոլորին սիրում է օգնել»:
Հոգի բառը տարիների ընթացքում բանաստեղծութիւնների մէջ մարմնացաւ, դարձաւ բանաստեղծի հողեղէն սէրն ու եարը, ինչպէս որ տեսանք վերեւի բանաստեղծութեան մէջ: Երզնկացին իր եարից խնդրում է, որ խիղճ ունենայ, քանի որ նա շատ է սիրում իրան: Նա օգտագործում է «հոգի» եւ «հոգոյս» բառերը, երկուսն էլ տարբեր իմաստներով: «Հոգի» բառը այս բանաստեղծութեան մէջ մարդկայնացել է եւ հոգեւոր իմաստը այլեւս չի ունենում, դարձել է երկրածին մի գեղեցիկ աղջիկ: Նա շօշափելի մի բան է, աշխարհիկ: Իսկ, միւս «հոգի»ն, անդրաշխարհային է, անշօշափելի: Մեսրոպ Մաշտոցի համար «հոգի» բառը միայն այդ վերջին իմաստը ունէր. «Աստուած բազումողորմ / Ծագեա Ի Հոգիս մեր զլոյս ճշմարտութեան Եւ ողորմեա»: Իսկ դուք գիտէ՞ք, թէ ինչ հարց էր տանջում Վահան Տէրեանի հոգին… Իր սիրածի մութ եւ խորհրդաւոր աչքերը. «Ես սիրում եմ քո մեղաւոր աչքերը խոր… Քո աչքերը հոգի տանջող»:
Մինչդեռ 15րդ դարում Վանայ Ծովի հոգեգրաւ ափին ապրած աշուղ Նահապետ Քուչակի համար մի այլ բան էր նա.
Ես աչք ու դու լոյս, հոգի,
առանց լո՛յս՝ աչքն խաւարի.
Ես ձուկ ու դու ջուր, հոգի,
առանց ջո՛ւր՝ ձուկն մեռանի.
Հոգի», այնքան հարուստ բառ ես, կարողացել ես շատ մեծ ազդեցութիւն թողել մեր հոգիների մէջ ու մեր մայրենին դարձրել՝ մեծահոգի:
Մտքիս Ճամբորդութիւնը Դէպի Հաւայի
ՍՈՆԻԱ ՏԱՐԱԳՃԵԱՆ
Հայերէնի դասարանի խաղաղութեան մէջ նստած, աչքս հանդիպեցաւ պատէն կախուած «Նաւ» պաստառին, ուր առագաստանաւ մը կը նաւարկէր Վանայ լիճի վրայ: Երբ ուսուցիչս կը խօսէր «նաւապտոյտ», «նաւուղղութիւն» եւ «նաւ»ով շինուած այլ բառերու մասին, միտքս հեռացաւ դասարանէն ու ճամբորդեց հեռուները, դէպի Հաւայի: Այդ առագաստանաւի նկարը ինծի յիշեցուց այն տասը հաճելի օրերը, որ ես անցուցի այդ կղզիի վրայ:
Այդ բնանկարին կապոյտ ջուրերը ինծի մտքի թռիչք տուին դէպի Հաւայիի հանդարտ կապոյտ եւ աղի ջուրը: Իմ առաջին տպաւորութիւնս ամպոտ, բայց ջերմ օդն էր: Զարմանալի էր այդ զգացումը մաշկիս վրայ, որովհետեւ երկինքը սեւ էր, մոխրագոյն ամպերով ծածկուած, բայց արեւին տաքութիւնը դեռ կրնայի զգալ: Երբ ես կանուխ առաւօտները կ՛արթննայի եւ պատշգամ կ՛ելլէի, ծովու խաղաղ ալիքները եւ շոգ օդը ինծի արձակուրդի հանգիստ զգացում կու տային:
Անհաւատալի է, որ այդ կղզին հազարաւոր տարիներ առաջ հրաբուխ մըն էր: Այդ հրաբուխին լաւան ժայթքեր է, գոյացեր է այդ կղզին, ապա յայտնուեր է գեղեցիկ եւ գլխու պտոյտ տուող բնաշխարհ մը:
Բազմաթիւ են այդ կղզիի հրաբուխները: Կան հանգչածները, եւ կան կենդանիները: Այդ հրաբուխներէն մէկն է «Տայմընտ Հէտ»ը: Այդպէս է կոչուած, որովհետեւ անգլիական ճամբորդներ հոն, աւազի վրայ գտեր են ադամանդներ: Իմ պանդոկէս ես սարսափով կը դիտէի այդ քնացած վիշապը: Չէի գիտեր, արդեօ՞ք այդ վիշապը անակնկալօրէն պիտի պայթէր… Ի՜նչ բախտաւոր էի: Չպայթեցաւ:
Հաւայիի բնակիչները շատ հանդարտ, դանդաղ եւ մեղմ են: Ինծի համար շատ զարմանալի էր ասիկա, երբ ես մեծցեր եմ Լոս Անճելըսի եռուզեռով:
Այս կղզիին վրայ ես տեսայ երեք լիբանանահայ ընտանիքներ: Անոնցմէ երկու հատը ոսկերչութեամբ կը զբաղէր, իսկ երրորդը ունէր Միջերկրականի հեռաւոր համերու եւ համեմներու ընտանեկան փոքրիկ ճաշարան մը: Շատ լաւ ժամանակ անցուցի անոնց հետ: Աւելին, շատ հիւրասէր էին եւ ինծի ցոյց տուին կղզիի բոլոր գեղեցիկ անկիւնները:
Աչքերս բացի: Միտքս վերադարձաւ դասարան: Ուսուցիչս կը շարունակէր դասը պատմել: Իսկ ես երազկոտ՝ դեռ կը մտածէի այդ տասը օրերու մասին: Ես կը յիշէի Հաւայիի կապոյտ ծովը, տաք եւ խոնաւ օդը, հրաբուխի սեւ ադամանդները եւ անոր խաղաղ ժողովուրդը: Քանի՜ տարիներ անցեր են, բայց ես դեռ չեմ մոռնար այդ գեղեցիկ յիշատակներս:
Արդեօք մտքիս յաջորդ թռիչքը զիս ո՞ւր պիտի տանի: