Պաշտօնական հաղորդագրութեամբ յայտնի դարձաւ, որ համաշխարհային Պանդեմիայի (Համաճարակ) պատճառով կասեցւում են Ապրիլ 24-ի` Ցեղասպանութեանը նուիրուած համաժողովրդական ցոյցերը, հաւաքները եւ մեծաթիւ մասնակիցներով որեւէ միջոցառում: Մեր Հայրենիքում, Երեւանում էլ կասեցուած է մեր ժողովրդի սգոյ երթն ու թափորը դէպի Ծիծեռնակաբերդի բարձունք: Աշխարհն իր ճիրանների մէջ առած այս թոյն-ժահրը օրէ-օր նոր հորիզոնականներ է իր բռի մէջ պահում:
Այդ ամէնը տեսնելով, արդէն յստակ էր, որ պիտի կախակայուէին Ցեղասպանութեան հետ կապուած բոլոր միջոցառումները: Որովհետեւ քորոնա ժահրի ծայրը չի երեւում: Սակայն ասել չէ, թէ մենք պիտի չյիշենք 20-րդ դարի մեծագոյն ոճիրը: Պիտի յիշենք եւ նորանոր միջոցներ փնտռենք մեր արդար դատի լուծման համար:
Հրաշալի գրող, հրապարակագիր, Փարիզի ԲԱԳԻՆ պարբերականի երկար տարիների հոգեզաւակ Յակոբ Պալեանը միանգամայն իրաւացիօրէն գտնում է, որ Ցեղասպանութեան պատճառով տեղի ունեցաւ նաեւ ԼԵԶՈՒԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ:
Իսկապէս: Եղեռնի արդիւնքից աշխարհով մէկ ցրուած փրկուած հայերը ոչ միայն որդեգրեցին տուեալ երկրի, տարածքի, ժողովրդի նիստուկացը, բարքերն ու սովորութիւնները, պետական, քաղաքային եւ գաւառական լեզուն, այլեւ մայրենի լեզուի մէջ ներմուծեցին մեր լեզուին խորթ օտար բառեր: Հենց միայն այս չարաբաստիկ երկու ամսուայ ընթացքին Հայոց Լեզուն «հարստացաւ» ՊԱՆԴԵՄԻԱ (Համաճարակ), ՊԱՆԻԿԱ (Խուճապ), ՊԱՍԻՒ (Կրաւորական), ՊԱՑԻԵՆՏ (Հիւանդ), ՎԻՐՈՒՍ (Ժահր), ՊԱՐԿ (Զբօսայգի) եւ այլ բազմաթիւ, բազմատեսակ, բազմիմաստ բառերով ու բառակապակցութիւններով: Հազիւ էինք ազատուել ՄԻԱԺԱՄԱՆԱԿ եւ ԷԼԻՏԱՐ բառերից, հիմա էլ` սրանք: Ամօթ է, ՊԱՑԻԵՆՏ-ը ո՞րն է` տնաշէն հայեր, կամ էլ` ՊԱՆԻԿԱ:
Մեծայարգ գրագէտ Յակոբ Պալեանի միանգամայն ուսանելի յօդուածը ( «Զարթօնք», Ապրիլ 8, 2020) յորդոր է, պահանջ, խնդրանք` ուղղուած բոլոր նրանց, ովքեր պարտաւոր են հոգ տանել մեր մայրենի լեզուի մաքրութեան, անաղարտութեան եւ հարստացման համար. ասել կ՛ուզի, մտաւորականը թելադրում է Ցեղասպանութիւն բառի հետ օգտագործել նաեւ Լեզուասպանութիւն եզրոյթը:
– Իւրաքանչիւրի քմայքով օտար բառերու վայրագ գործածութեամբ հայերէնը չի հարստանար,- ասում է Յակոբ Պալեանը:
Խիստ ու տեղին է ասուած:
Ուրեմն պիտի ընդունել. որ իրօք, Ցեղասպանութեան պատճառով տեղի է ունեցել նաեւ Լեզուասպանութիւն, որը վարակի նման, տարուէ-տարի տարածւում, ուռճանում է ոչ միայն Մայր Հայրենիքում, այլեւ Սփիւռքի ողջ տարածքին: Ճիշդ է, Լեզուասպանութիւնը մարդուն չի սպանում մարմնապէս, բայց սպանում է հոգեպէս`տարիների ընթացքում նրան զրկելով ազգային մտածողութիւնից:
Նորութիւն ասած չեմ լինի, եթէ ասեմ, որ լեզուն, այն էլ` մայրենի լեզուն, սովորում են փոքր տարիքից: Սփիւռքում, ի մասնաւորի Գալիֆորնիայում հայկական վարժարանները քիչ են, եղածներն էլ ոչ բոլոր ընտանիքներին են հասու` երեխայի ուսման բաւական սուղ ամսավճարի պատճառով:
Սփիւռքի մէջ բնակուող հայի համար պարտաւորիչ է իմանալ մէկ լեզուի երկու ճիւղաւորումները` արեւմտահայերէն եւ արեւելահայերէն:
Այժմ եկէք տեսնենք թէ հայերէնի իմացութեան ի՞նչ մակարդակի տէր են Գլենդէլի եւ նրա յարակից շրջանների ամերիկեան դպրոցների մէջ պաշտօնավարող հայ մանկավարժները, որոնց պարտքն է ոչ միայն մաքուր, անթերի հայերէն իմանալ եւ գրել, այլեւ նոյնը փոխանցել մեր մատաղ սերնդին:
Եւ, որպէսզի մերկապարանոց (բացայայտ) լինի մեր ասելիքը` խօսենք փաստերով:
Անմիջապէս ասեմ, որ ոչ մէկ միջնորդութիւն պիտի չանեմ, պիտի վերարտադրեմ մի ծանուցումից հատուածներ, այնպէս ինչպէս որ կայ: Վստահ եմ, ընթերցողներից ոմանք կարող են մոլորուն վիճակի մատնուել, եւ նոյնիսկ սրտխառնուք ունենալ…
Դպրոցում երեխայիդ ձեռքն են տալիս մի թռուցիկ, որի մէկ երեսը անգլերէն է, իսկ միւսը` անճոռնի ձեռագրով եւ գրեթէ անընթեռնելի «հայերէնով» մի ծանուցում: Ահա այդ գլուխ-գործոցներից մէկը.
«Մենք քալիֆորնիայում արեւ սիրում ենք, բայց շատ արեւը վատ է. Արեւը իրանից ուլթրամանուշակ ճառագայթ է դուրս տալիս եւ եթէ մենք մեր երեխերքին չը պահպանենք երբ որ նրանք արեւի մէջ խաղում են, այդ լոյսը կարող է մարմնի կաշին այրի, աչքերին վնասի եւ կաշվի քաղցկեղ (cancer) պատճառ լինի: Մեր թաղամասում պատահած օրերը նոյնիսկ հինգ ռոպէ բաւական է:
Դուք կարող էք ձեր երեխային երկարաթեվ թիշըրթ եւ երկար տաբատ (բայց թեթեվ) հագցնէք եւ դրանք օթօմաթիկ կը պահպանի երեխային եթէ իրարու կպած լինեն»:
Ահա մի քանի պարբերութիւն մէկ այլ թռուցիկից.
« … Կոստոյմները որոնք չը լինեն կատաղի կամ վախենալի:
… Կոստոյմները չը պէտք է կապակցութիւն ունենան մահուան եւ արեան
Զգեստները չը պէտք է մերկ լինի կամ ցոյց տալ ուսերը»:
Անգրագիտութեամբ, թող ներուի, տգիտութեամբ առլի այս թռուցիկները հարիւրաւոր օրինակներով մտել են հայ ընտանիքներից ներս, եւ մարդիկ, ծնողներ, ձայն չեն բարձրացրել այսքան եղկելի երեւոյթի համար, ակամայ դառնալով մասնակիցը նման իրականութեան:
– Ի՞նչ է Ձեր կարծիքը, Պրն. Պալեան, հայերէնի ուսուցումի առաջին քայլը գալ տարունէ սկսեալ Սփիւռքի ուսուցիչներէն չսկսի՞նք…,- կարծեմ թէ` «Այո՜» պիտի ըսէք…, թէեւ իրաւ է, որ, Ձեր խօսքով` «Ոչ ոք իրաւունք ունի հայ տղուն հայկական վարժարանի մէջ ուսանելու իրաւունքէն զրկելու»: Իրականութեան մէջ ոչ ոք զրկած է հայ տղուն հայկական վարժարանին մէջ ուսանելու: Պարզապէս մատչելի ամավճարով հայկական դպրոց չկայ: Հսկայ Հոլիուտի մէջ մէկ դպրոց կայ միայն: Նախկին` Արշակ Տիգրանեան հրաշալի դպրոց-համալիրը քանի մը տարի առաջ ծախու հանուեցաւ` առանց հիմնաւոր բացատրութեան` շփոթումի եւ վրդովմունքի հսկայ ալիք ստեղծելով հայութեան մէջ
Ըստ իս, յետ այսու պիտի որդեգրել «Լեզուասպանութիւն» տերմինը (Եզր, եզրոյթ` արեւմտ.,- ՀԵՆ. Ա.) Ցեղասպանութեան հետ, թէեւ, ինչպէս կեանքը ցոյց է տալիս, որ խաղաղ պայմաններում էլ, թէ հայրենիքում եւ թէ սփիւռքում քիչ չեն մեր մայրենի լեզուն մորթոտող բազում գրչակներ…
Գրեթէ չորս ամիս առաջ, Նոր Տարուան նուիրուած գրածս յօդուածում յստակօրէն արտայայտել էի իմ, եւ վստահ եմ` շատ-շատերի այն համոզումը, թէ աւելորդ է այլեւս Ցեղասպանութեանը նուիրուած նիւթով քայլարշաւներ կազմակերպելը, որովհետեւ, ինչպէս ցոյց տուեց կեանքը, հինգ ամիս առաջ, Միացեալ Նահանգների Վեհաժողովը (Կոնգրես) քուէարկութեան դրեց Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման բանաձեւը` զարմանքի եւ հրճուանքի հզօր ալիք բարձրացնելով ողջ հայութեան հոգիներում:
Վեհաժողովի գրեթէ չորս հարիւր անդամներ միաձայնութեամբ որոշեցին ընդունել բանաձեւը, սակայն երկու ծերակուտականներ, Սպիտակ Տան թելադրանքով մերժեցին իրենց ստորագրութիւնը դնել բանաձեւի տակ` պատճառաբանելով թէ այս օրերին, ԱՄՆ-Թուրքիա լարուած յարաբերութիւնների պայմաններում բնաւ հարմար չէ նման բանաձեւի տակ ստորագրելը:
Բարեկամներս, մի անհանգստացէք, միեւնոյնն է, գալու է այդ բաղձալի օրը, երբ աշխարհը կը ճանաչի 20-րդ դարի մեծագոյն ոճիրը: Սակայն, ի՞նչ է տալիս դա մեզ` միայն բարոյական յաղթանա՞կ, բա մեր զաւթուած հողե՞րը, մեր ինչքն ու հարստութի՞ւնը, բա մեր ձիւնափառ Արարա՞տը: Լաւ է ասում շնորհառատ քաղաքագէտ Արա Պապեանը` «Ցեղասպանութեան ճանաչումը Պահանջատիրութիւն չէ»: Այսօր մենք
Պահանջատիրութեան խնդիր ունենք աւելի` քան Ցեղասպանութեան ճանաչումը:
Ժամանակին Խորհրդային իշխանութիւնը թքած ունենալով ԱՄՆի նախագահ Ուիլսընի կողմից Սեւրի միջազգային համաժողովում հաստատուած` Հայաստանի նոր քարտէզի վրայ, թուրքերի հետ «ալիշ-վերիշ» անելով իրար մէջ արեցին Հայաստանին պատկանող 100 հազար ք.կմ. տարածութիւն` իր մէջ առնելով Լեռնային Ղարաբաղը:
30 տարուայ լռութիւնից յետոյ, չէ՞ք կարծում, որ եկել է ժամանակը, որպէսզի գէթ Սեւրի Դաշնագրի 100-ամեակի կապակցութեամբ, Անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր եղբայր Սփիւռքի հետ միակամ, ամէն ինչ մէկ կողմ թողած, Ամերիկեան կառավարութիւնից սկսի պահանջել Սեւրի դաշնագրի իրականացման գործնթացը` իրենց նախագահ Ուտրօ Ուիլսընի կողմից վաւերացուած միջազգային ատեանի անժամկետ որոշումի իրականացման համար: Իսկ ողջ Հայ ժողովուրդն էլ այս անգամ կը սկսի Պահանջատիրութեան ցոյցի ելնել «Մեր հողերը», «Մեր եկեղեցիները», «Մեր ազգային վարժարանները», «Հատուցէք մեր արեան գինը» եւ նման այլ` Պահանջատիրութեան իմաստն արտայայտող պաստառներով:
Այսպիսով, միայն երեք ամիս է մնացել նշելու համար Սեւրի պայմանագրի 100-ամեակը: Նշելն ի՞նչ,- պարապ խօսք, անիմաստ հաւաքներ, ժամանակի անիմաստ կորուստ` էն էլ հարց է, այդ մասին խօսք կը լինի՞ Հայաստանի պատկան մարմիններում: Էս անտէր քորոնա վարակը ամէն ինչ տակնուվրայ արեց աշխարհում եւ հազիւ թէ մօտակայ մի քանի տարում հնարաւոր լինի վերականգնել նախկին վիճակը:
Միջազգային իրաւունքի տեսակէտից Հայաստանը 70 տարի չի եղել ինքնուրոյն պետութիւն, ասել է թէ նա չէր կարող որեւէ փաստաթղթի տակ ստորագրել: Դա կարող էր անել վերջին 30 տարուայ ընթացքին, եթէ, իհարկէ ռուսը թոյլ տար մեզ միջազգային ատեաններում ապացուցել Կարսի պայմանագրի (11 Սեպտ.1922) անօրէն լինելը:
Նախկին երեք նախագահները ծպտուն անգամ չեն հանել: Նիկոլ Փաշինեանն էլ է լուռ: Ընդդիմադիր դաշտում երբեմն-երբեմն ակնարկներ լինում են Սեւրի պայմանագրի մասին, բայց դրանք անցողիկ քամիների տպաւորութիւն են թողնում:
Այնուհանդերձ, արժէ կարծում եմ փոքր-ինչ մտորումների բովում որոշ երեւոյթներ լուսաբանել մեր Պահանջատիրութիւնը լուսաւոր ուղիով առաջ տանելու համար:
Հայաստանի պատկան մարմիններին եւ ժողովրդին դաս տալու հաւակնութիւն չունենք բնաւ, քաւ լիցի, միայն լուրջ մտահոգութեան եւ մտածումների արդիւնքում է ծնուել այս յօդուածը:
Թուարկենք ուրեմն այն միջոցներն ու հնարաւորութիւնները, որոնց շնորհիւ աւելի կամ նուազ չափով մօտեցած կլինենք վերջնական նպատակին: Խնդրեմ սոյն յօդուածը ընդունել որպէս անձնական կարծիք:
Եթէ ուզում ենք, որ մեր հայրենի ժողովուրդը լաւագոյնս ներգրաւուի պահանջատիրութեան համար մղուող պայքարի մէջ` նրա ապրուստը, օրուայ հացը ապահովելն է: Ամէն տեսակ դժբախտութիւն, դաւաճանութիւն, անհանդուրժողականութիւն մարդու մօտ առաջանում է հացի պակասից: Դէ արի ու այսօր հացի կարօտ մեր հայրենի ժողովրդի մեծ մասի համար դաս կարդայ պահանջատիրութեան մասին:
Ասա որ Թուրքիայի Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի, Պիթլիսի նահանգների 90 հազար
ք. կմ. տարածութիւնը քոնն է եւ դու պարտաւոր ես ներգրաւուել Պահանջատիրու
թեան պայքարի մէջ: Չի լինի, չի կարող լինել: Ասել է թէ` պահանջատիրութեան պայքարի առիւծի բաժինը, թող ներուի, դարձեալ ընկած է սփիւռքահայի ուսերին:
Պահանջատիրութեան պայքարի ճիշդ ժամանակն է (թէեւ ուշացած), ուստի անհրաժեշտ է զօրաշարժի ենթարկել Հայաստանից դուրս, Հայաստանին պատկանող բոլոր պետական կառոյցները, ի մասնաւորի Դեսպանատներն ու տասնեակներով Հիւպատոսական եւ այլ գործարքային հաստատութիւնները:
Հայրենալքութեան եւ արտագաղթի արդիւնքում երկու միլիոն, գուցէ եւ աւելի հայութիւն է բոլորուել հսկայածաւալ Ռուսաստանում եւ Եւրոպայում: Այդտեղ ապրող հայերը լաւագոյնս գիտեն Հայոց Եղեռնի պատմութիւնը, եւ գիտեն նաեւ, որ մենք զաւթուած Հայաստան ունենք, եւ որ այն պէտք է վերադարձնել: Ուստի չեմ կարծում որ տեղի դեսպանատների, հայկական հաստատութիւնների, եկեղեցիների, Բարեգործական Միութեան եւ Հայ Դատի պարտականութիւնը պիտի լինի հոգատար մօտեցումով նրանց ներգրաւել Պահանջատիրութեան պայքարին մէջ:
Լրջագոյն պայման է այդ պայքարին մասնակից դարձնելը մեր մատաղ սերնդին եւ երիտասարդութեանը:
Արտագաղթած հայերը պէտք ունեն դպրոցների, եկեղեցիների, կրթականմշակութային, մարզական, սկաուտական կենտրոնների, որոնց մէջ մեր մատաղ եւ երիտասարդ սերունդը կը կարենայ դասախօսների, մանկավարժների եւ դաստիարակների կողմից իրենց տրուած դասերի շնորհիւ հոգւոյն մէջ զգալ, հասկանալ Պահանջատիրութեան էութիւնը:
Պահանջատիրութեան պայքարը յաջողութեամբ պսակելու լաւագոյն ձեւը Մեծ Եղեռնի արդիւնքում որբացած, օրհնուած մայրիկիս հետեւեալ խօսքերն են.
«Կ՛ուզե՞ս յաղթել թշնամիիդ, ուրեմն գործածէ նոյն զէնքը»: Մենք ոչ միայն նոյն զէնքը չենք օգտագործել, այլեւ` ոչ մէկ տեսակ զէնք ենք գործածել պատասխան հարուած տալու թէ ազերիին եւ թէ թուրքին: Ահա քանի տարի է անցել հայ սպայ Գուրգէնի Հունգարիոյ մէջ ազերի Սաֆարովի կողմից գազանային սպանութիւնից յետոյ, բայց առ այսօր դրա պատասխանը չենք տուել: Նոյնը` Հրանտ Տինքի պարագային: Ահա քանի տարի է Թուրքիոյ դատարանը դեռ յանցագործներ «կը փնտռէ»: Սրանից աւելի նուաստացուցիչ պարագայ չի եղել հայ ժողովրդի պատմութեան մէջ: Ի՞նչ եղաւ մեզ, ո՞վ խլեց մեզնից վրեժխնդութեան ոգին: Ի՞նչպէս պատահեց, որ այսքան տկար եւ ստորնաքարշ եղան մեր երկրի տէրերը: Ո՞ւր են Եանիկեաններն ու ԱՍԱԼԱ-ի տղաքը, Յարութ Սասունեանը, Մոնթէն Ֆրէզնոյէն ու Լիզպոնի տղաքը, որոնց աւելացան Պօղոս Պօղոսեանն ու Հաց Արթուրը:
Հաւանաբար ճիշդ էր ասում օրհնուած մայրիկս`
– Թշնամիիդ հետ պիտի կռուիս նոյն զէնքով, թէ իրական կռուի պահուն, թէ կեանքի, եւ թէ կենցաղի մէջ:
ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ