Սրբազան հայրը իր պարտասուն փետրագրիչը դրաւ կաղամարի մէջ, դանդաղօրէն ելաւ իր կարմիր թաւշեայ աթոռէն, խոհուն քայլերով մօտեցաւ առաջնորդարանի պատուհանին, ապա վշտահար աչքերով դիտեց ամայացած դաշտերը, գիւղերը եւ իր սիրելի Ամիդը։ Նայուածքը սառեցաւ քաղաքի ուրուագիծը վայելչօրէն զարդարող Ս. Թէոդորոս կաթողիկէի հսկող գմբէթի վրայ։ Ողբաց։ Մահ էր ամենուրեք։ Մարդկային անյարմար վիճակ,- ըստ կենսասէր առաջնորդ հօր, որ համբաւ կը վայելէր որպէս նաեւ զգայուն մանրանկարիչ եւ բանաստեղծ։ Ի՚նչ փորձանք է, մտածեց, Աստուած բորբոքեցաւ, մայրեր կը մորմոքին… Փորձեց այդ չարագործ համաճարակի պատճառը ըմբռնել։ Երկնային պատի՞ժ։ Վանքերու եւ քաղաքներու մէջ բոյն դրած շուայտութիւններու, կաշառակերութիւններու հետեւա՞նք… Ապա ալեզարդ գլուխը իր ձեռքերուն մէջ առաւ, ու Միջագետքի անշնչացած տարածութիւնը շրջահայելով մեղմ շշնջաց…
Արարիչն արարածոց մեզ բարկացաւ,
Քաղցր բնութիւնն աստուածային մեզ դառնացաւ:
Այս օրերուն, յարգելի ընթերցող, երբ համաճարակ մը կը սպառնայ երկիր մոլորակի բնակիչներու առողջութիւնը, ու երբ աշխարհի տնտեսական եւ քաղաքական համակարգը գլխիվայր կը սուրայ դէպի բեկման մը, յարմար կը տեսնեմ մտաբերել միջնադարեան հայ բանաստեղծ եւ նկարիչ, Ամիդ մեծ քաղաքի առաջնորդ Մկրտիչ Նաղաշի այն ողբը, զոր գրի առեր է Միջագետքի երկրորդ՝ 1469 թուականի համաճարակի օրերուն։ Յիշեցնեմ, թէ երկարաշունչ է այդ ողբը, 30 երկտող եւ կը պարունակէ սրտաճմլիկ տեսարաններ։ Խոր վիշտով տեսնելով, թէ զոհերու մեծամասնութիւնը կը կազմեն անչափահասերը, բանաստեղծը զայն անուաներ է «Ողբ վասն մանկանցն ննջեցելոցն»։
Ո՞վ էր այդ ողբի հեղինակը՝ մարդասէր, կենսասէր եւ արուեստասէր այդ անձնաւորութիւնը։ Թոյլ տուէք խօսիմ անոր կեանքի հանգամանքներու մասին ու մէջբերեմ ողբի ընտիր երկտողեր։
Մկրտիչ Նաղաշը բնիկ Բաղէշցի էր, Պոռ գիւղէն։ Կը կարծուի, թէ ծնած է 1394 թուականին։ Հայրը, Առաքելը քահանայ է եղած։ Շատ կանուխ տարիքին դրսեւորուեր են անոր բանաստեղծական եւ նկարչական ձիրքերը։ Ժամանակակիցները զինք կոչած են «անհամեմատ նկարիչ»։ Որպէս հմուտ նկարազարդող, արժանացած է «նաղաշ», այսինքն՝ նկարիչ մակդիրին։ Կ՚ամուսնանայ։ Կը ծնի փոքրիկն Մեսրոպը։ Դժբախտաբար, երիտասարդ տարիքին կը մահանայ կինը։
Եղուկ ու վայ հազար բերան զինչ գործեցաւ,
Զի նորասէր հարսն ու փեսայն բաժանեցաւ:
Իր կնոջ մահէն յետոյ, 1420ականներուն, Մեսրոպի հետ կը տեղափոխուի Ամիդ։ Կը ձեռնադրուի եպիսկոպոս։ 1431 թուականին, ամիր Օսման բեկի իշխանութեան օրերուն, կը նշանակուի Միջագետքի հայոց հոգեւոր առաջնորդը։
Սուրն հրեղէն այսօր յերկիր տարածեցաւ,
Հուրն «ի տանէն աստուածային բորբոքեցաւ:
Բազմամարդ էր Ամիդը, բազմակրօն եւ մազմամշակոյթ։ Նաղաշը իր մարդասիրութեամբ եւ մաքրակենցաղ վարքով կը վայելէ բոլորին, մանաւանդ ամիրին համակրանքը։ Անոր բարեացակամութեան շնորհիւ որոշ արտօնութիւններ ձեռք կը բերէ հայերու համար։ Բեղուն շրջան է։ Կը գրէ խրատական բանաստեղծութիւններ։ Կը քարոզէ համամարդկային համերաշխութիւնը։ Փրկագինով գերութենէ կը փրկէ բազմաթիւ հայրենակիցներ։ Բարենպաստ պայմանները կ՚արտօնեն, որ 1439-1443 թուականներուն վերակառուցէ քաղաքի Ս. Թէոդորոս կաթողիկէն։ Եկեղեցին կ՚ունենայ նոր գմբէթ, որ իր բարձրութեամբ կը գերազանցէ քաղաքի բոլոր մինարէները։
Լացէք այսօր եւ ողբացէք ամենեքեան
Դառն արտասւօք հառաչեցէք դուք միաբան:
Բարձրադիր այդ գմբէթի տեսքը քաղաքի վրայ, պատճառ կ՚ըլլայ, որ մոլեռանդ այլազգներ հալածանք սկսին եւ չարախօսին Նաղաշի դէմ։ Օսման բեկի որդին, Համզան, նոր ամիրը, անհանդուրժող անձ, կը հրամայէ գմբէթը խոնարհեցնել։
Գեղեցկատիպ սարկաւագունքն քաղցրաձայն
Որք կարդային զօրհանապազ սաղմոսարան,
Որպէս ծաղկունք եկեղեցւոյ վայելչական,
Այսօր անկեալ «ի հող մահու թառամեցան:
Ծանր կը վշտանայ առաջնորդը։ Հրաժեշտ կու տայ Ամիդին։ Նախ կ՚երթայ Պոլիս, ապա Ղրիմի Թէոդոսիա քաղաքը։ Չորս տարի ետք, Համզային յաջորդած է անոր որդին՝ Ճիհանկիր միրզան։ Լայնախոհ ամիրի հրաւէրով Նաղաշ կը վերադառնայ իր պաշտօնին։ 1447 թուականին ալ Նեքամատ վարպետի ձեռքով կը վերակառուցէ Ս. Թէոդորոսը։
Քանի մանուկ մատաղատունկ «ի հող դարձաւ,
Եւ թէ քանի մայր որդեմեռ մորմոքեցաւ:
Անմեղ տղայքն «ի հրեշտակէ խոցեալ լինին,
Եւ թաւալին առջեւ ծնողացն ողորմագին:
Նաղաշը վերանորոգ, բուռն աշխատանքի կը ձեռնարկէ։ Այս շրջանին կը ստեղծէ իր գրական լաւագոյն գործերը, առանց կասկածելու, թէ ի՚նչ արհաւիրքներու յղի էր Միջագետքը։ Կը քարոզէ հոգեւոր մաքուր կենցաղը եւ աշխարհի ունայնութիւնը, թէ սուտ է աշխարհը, երազ է ան, խաբուսիկ եւ անցողիկ, պէտք է խուսափիլ սին վայելքներէ, շռայլութենէ եւ փառասիրութենէ։ Կոթողային է անոր «Վասն ագահութեան» խրատական բանաստեղծութիւնը. «Զինչ թագաւորք եւ մեծ իշխան, որ հեղելով յիրար կռուան, / Զինչ որ արիւն յերկիր հեղան, ամէնն վասն ագահութեան»։ Կենսասէր է ան։ Քնարական եւ նուրբ տաղերով կը գովերգէ բնութեան գեղեցկութիւնը, ազնիւ փոխադարձ սէրը, սոխակը, վարդը։
Զի գեղեցիկ եւ ճոխ պատկերքն մեռանին
Եւ սիրական որդիքն «ի մօրէն բաժանին:
Աղէկ մանուկ, աղուոր պատկեր, արեւ նման,
Ունքն կամար, աչքն կանթեղ էր յանդիման:
Պէտք է, որ ըսեմ, թէ Նաղաշն է առաջինը, որ հայկական քնարերգութեան մէջ գրեց պանդխտութեան բանաստեղծութիւններ։ Ինք, թէ պանդուխտ էր եղած եւ թէ՝ աքսորեալ մը։ Ծանօթ էր այդ տառապանքին։ «Հոգի՛, մի՛ ասեր ղարիպ, թէ չէ իմ սիրտը կարունի»։
Արդ ո՞վ կարէ լեզուաւ պատմել զբան աղէտին,
Եւ զկսկիծն դառնութեան՝ զողբն սրտին:
1449 թուականին անակնկալօրէն կը բռնկի Միջագետքի առաջին, իսկ 1469 թուականին երկրորդ համաճարակը։ Յոյժ աւերիչ եւ ցնցիչ է եղած երկրորդը։ Ան խլեր է անթիւ մանուկներու, «ազգի ազգի» անմեղներու կեանքը։
Մահու հրեշտակն ահեղակերպ զարհուրական,
Ո’չ ողորմի նոր փեսային եւ ո’չ մանկան:
Մանուկն ելաց եւ հառաչեց, ճարակ չեղաւ,
Դառն արտասուօք դարձաւ «ի հայրն նայեցաւ:
Հայրն չկարաց փրկել զորդին իւր սիրական,
Որդին ելաց եւ հառաչեց ոգւոց եհան:
Մահը, ըստ Մկրտիչ Նաղաշի, մարդու ողբերգութիւնն է, անյարմար վիճակ մը։ Ճիշդ է, բանաստեղծը խօսեր է մահուան մասին, բայց ո՚չ աղաղակելով, բայց՝ գեղագիտական շունչով, քրիստոնէական հեզութեամբ եւ հանդարտութեամբ։
Ողբը գրուած է 1469 թուականին՝ երկրորդ համաճարակի օրերուն։ «Նաղաշ» Մկրտիչը, որ ականատեսն էր իր հօտին վիճակած ճակատագրին, յաջորդ տարի, ի՚նք զոհ կ՚երթայ այդ պատուհասին։ «Ողբ»ի հետեւեալ քառեակը, կարծես, թէ կենսագրական է.
Գեղեցկագեղ գոյնն երեսին թառամեցաւ
Եւ ծովային աչքն «ի լուսոյ պակասեցաւ:
Եւ վայելուչ զօրեղ բազուկն թուլացաւ
Լար արծաթոյ ոսկի մանեակն մանրեցաւ:
Ողբը ունի հրաժեշտի երկտող մը.
… Բարով կացէ’ք հարք եւ եղբարք,
Բարով կացէ’ք իմ սիրելիք դուք հաւասար:
Ս. Թէոդորոսի գմբէթէն ալ վեր, Տիրամայրը լսեց ողբի վերջաբանը, որ բանաստեղծութիւն չէր, այլ՝ ջերմեռանդ աղօթքի մը մրմունջը.
Ամէն օրհնեալ կոյս Մարիամ աստուածածին,
Զէնէհար մեր ննջեցեալքն «ի քեզ յանձնին:
Արժան արա զմեզ անթառամ սուրբ պսակին,
Եւ քեզ ամէնքս երկրպագեմք կոյս Տիրածին:
Յարգելի ընթերցող, այս օրերուն, երբ դաժան համաճարակ մը կը ցնցէ աշխարհը ու կը սպառնայ կեանքը, հազարաւոր անմեղներ արմատախիլ ընելով կը հեռացնէ աշխարհ կոչուած գեղեցիկ պարտէզէն, յարմար կը տեսնեմ մեր իւրայատուկ բանաստեղծի խօսքերով հրաժեշտ տալ յօդուածիս.
Բարով կացէ’ք հարք եւ եղբարք,
Բարով կացէ’ք իմ սիրելիք դուք հաւասար:
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ