… Առաւօտեան ժամը 6-ն է: Երկու ժամ է ոտքի վրայ եմ: Փորձում եմ կրկին անկողին մտնել` լրացնելու համար պարտադիր քնի այն վեց ժամը, որ բժիշկը մշտապէս յիշեցնում է ինձ:
– Քուն եւ քայլել.- սա է այսօր առողջութեան բանալին,- ասում է նա,- իսկ առողջ քուն բերողը քայլելն է:
Այս ասողը UCLA հիւանդանոցի փրոֆեսոր Դիւրազոն է, որ մշտապէս, 12 տարի անընդմէջ, իր հսկողութեան տակ է պահում իմ առողջական վիճակը:
– Դէ լա~ւ Հենրիկ,- ասում եմ ինքս ինձ,- շարժուիր, գնա, քայլիր, միեւնոյնն է` քունդ չի տանում: Լոյսը դեռ չի բացուել: Այսօր արեւ չի լինելու,- ասել են լուրերում:
Լուսաբացն արդէն իր թեւերն է փռում հորիզոնի վրայ: Երկինքն ամպոտ է, թւում է, թէ ուր որ է այն կը պատռուի ու անձրեւ կը տեղայ:
Մեր տնից մինչեւ Սանթա Մոնիքա, ոտքով քայլելու պարագային, կարելի է տասը րոպէում հասնել: Սանթա Մոնիքա չհասած` մի Մաքտոնալտ կայ: Հեռուից տեսնում եմ երկու կանանց,- հայեր են,- մտածում եմ ես,- բայց ի՞նչ են անում այստեղ, այս ժամին: Որքան մօտենում եմ նրանց`աւելի եմ համոզւում, որ հայեր են: Ինձ տեսնելիս, նրանք փոքր-ինչ շփոթւում են, սակայն ես փորձում եմ դուրս հանել նրանց այդ նեղ վիճակից.
– Աղջիկնե~ր…, բարի լո~յս… էս ո՞ւր, այս ժամին,ո՞ւր էք գնում:
– Էս ժամին ո՞ւր կը գնան պարոն, աշխատանքի…
– Բայց ինչո՞ւ այդպէս կոպիտ աղջիկս…
– Դէ~, զահլա չունեմ հա~…,- ասաց ու ուղիղ նայեց աչքերիս մէջ, եւ, հաւանաբար, տեղը բերելով թէ ով է իր առջեւ կանգնած`մէկ վայրկեան քարացաւ կարծես ու բառերն իրար խառնելով կմկմաց.
– Վա~յ…, քոռանամ ես, էդ դուք է՞ք մայսթրօ, պարոն Անասեան…, հազար ներողութիւն, էս ինչ անհարմար բան ստացուեց: Մենք շատ սիրում ենք ձեզ. լսում, կարդում ենք ձեր գործերը, դիտում ենք ձեր ելոյթները հեռատեսիլով: Խնդրում եմ չնեղանաք, որովհետեւ, յաճախ են օտարները այս ժամին միայնակ կանանց տեսնելով անհանգստացնում մեզ: Դո՞ւք ինչ էք անում էս ժամին, էն էլ փողոցում:
– Ես քայլում եմ, բժշկի թելադրութեամբ, եւ սիրում եմ քայլել ոչ բանուկ ժամերին: Դու ասացիր, որ աշխատանքի էք գնում, այս ժամի՞ն:
– Այո, մենք աշխատում ենք Տաունթաունում, ոսկերչական ընկերութիւնում եւ սպասում ենք, որ մեր պոսը գայ ու մեզ տանի: Շտապ պատուէր ունի, դրա համար էլ վաղ ենք գնում, օրը 14 ժամ աշխատում ենք, չենք դժգոհում, երանի միշտ այսքան գործ ունենայ:
Քիչ անց, քոսմիքական արագութեամբ փողոցն ի վար սուրում է մի կոտրած-թափած մեքենայ ու կանգնում մեր կանանց կողքին: Քաղաքավարութիւնից դրդուած, օդում ձեռքով հրաժեշտ տալով հեռանում եմ: Մի քանի քայլ անելուց յետոյ, շրջւում եմ` տեսնելու համար, թէ ինչ է կատարւում: Զգացւում է, որ երկխօսութիւն է տեղի ունենում կանանց եւ վարորդի միջեւ: Ինչպէս երեւաց, երկխօսութիւնը արդիւնք չտուեց: Մեքենան հեռացաւ…
Արդէն Սանթա Մոնիքա պողոտայի վրայ եմ:
Մօտենում եմ, ականջը խօսի, Յարութիւն Երէցեանի նախկինում` Ապրիլ գրատանը, որն այժմ վարսահարդարի սրահ է: Միտքս թռչում է դէպի յետ, աւելի քան երեսուն տարի, երբ այդ գրատուն-տպարանում շարւում էր հայրիկիս` մեծանուն պատմաբան, մատենագէտ Յակոբ Անասեանի ստուարածաւալ, հաստափոր «Մանր երկեր» անուանումով գիտական նիւթերի 1200 էջանոց, երեք քիլոկրամանոց գիրքը:
– Հենրիկ ջան, մայսթրօ, հաճի~ս,, հայրիկիդ ըսէ, որ արագացնէ սրբագրութիւնները…, ծօ~ խենթենամ պիտի, քանի՞ անգամ սրբագրել կ՚ըլլայ: Աս չորրորդ սրբագրութիւնն է, որ հայրիկդ կ՚ընէ,- նեղսրտած ասում էր Յարութիւնը:
– Ճիշդ կ՚ըսէ կոր Հենրիկ, մեր գործերը կը կաղան հօրդ գիրքին պատճառաւ,- աւելացնում է իր կեանքի վերջալոյսին սպասող Յարութիւնի եղբայր Նուպարը:
Այս ամէնը լսելուց յետոյ խօսքը իմն էր.
– Տղա~ք, գիտեմ, հայրիկս քանի մը անգամ կը սրբագրէ, շատ բծախնդիր է եւ մէկու մը չի վստահիր: Սըր-բա-գրել,- հայրիկիս պարագային կը նշանակէ տառեր եւ կէտադրական նշաններ շտկել, այդպէ՞ս է,- այո՜,- ասացին եղբայրները միաբերան, -ուրեմն,- շարունակեցի ես,- իսկ բառ, միտք կամ նախադասութիւն երբեւէ փոխա՞ծ է հայրիկս:
– Ո՜չ, բնաւ…
– Էհ, ուրեմն`տառասխալնեը եւ կէտադրական նշաններն է, որ կը շտկէ, իսկ այդ սխալներն ալ, պարոն Նուպար, նիւթը շարողին մեղքն է:
Մինչեւ վերջերս, Ապրիլ գրատան հարեւանութեամբ մի փոքրիկ թատրոն կար: Հիմա շարժում չկայ այդ մայթին, բայց…, բայց` այս ի՞նչ է…, երեք, գրեթէ ամբողջովին մերկ ջահել աղջիկներ ինձ նշան են անում, որ իրենց մօտենամ: Ուղղութիւնս փոխելն ու գրեթէ վազելը մէկ եղաւ: Ի՞նչ իմանաս, այդ ամայի տեղում, շէնքի ետնամասում ինչե~ր չեն կարող լինել, դէ~, ես էլ…մենակ եւ, եւ` երեք աղջիկ, պատկերացնո՞ւմ էք…
Ես 42 տարի է, որ ապրում եմ Հոլիուտում, բայց նման տեսարանի չեմ հանդիպել:
Ինչեւէ. շարունակում եմ քայլել Սանթա Մոնիքա պողոտայով դէպի Արեւելք: Այս շրջանը, աւելի ճիշդ Ուեստերնից սկսեալ դէպի Արեւելք`Հոլիուտի երկրորդ կարգի թաղամասն է, ուր, հիմնականում ապրում են հայերն ու մեքսիկացիները, առաւել` Հարաւային Ամերիկայի սպանախօս երկրներից արտագաղթածները, որոնք ոչնչով չեն տարբերւում մեքսիկացիներից, որի պատճառով էլ` հայի համար բոլորն էլ դիտւում են որպէս մեքսիկացիներ:
Վերջին տարիներին մեր կողմերում են հաստատուել Դեղին ցեղի օրէ-օր աճող մեծահարուստ ներկայացուցիչները, հիմնականում`չինացիներ, կորեացիներ, վիետնամցիներ, որոնք, Լոս Անջելեսի Հարաւից սկսեալ, կանխիկ դրամով «գրաւում» են ամէն ինչ` շէնքեր, տներ, պիզնեսներ, առեւտրային խոշոր ընկերութիւններ: Այժմ արդէն հասել են Սանթա Մոնիքա պողոտայ:
Ինձ համար հետաքրքիր էր տեսնել, թէ առաւօտեան այդ կանուխ ժամին ովքեր են քայլում մայթերով եւ ո՞վ` ուր է շտապում:
Ահա հասել եմ Նորմանտի փողոցի անկիւնը, մարդաշատ, հայաշատ, հայկական խանութներով, բժշկական եւ այլ կարգի հաստատութիւններով հարուստ մի վայր:
Հանրակառքի (Bus) կանգառն է: Մեծաթիւ սպասողներ, բոլորն էլ անխտիր` սպանախօս ազգերից: Բոլորն էլ հանդարտ, խաղաղ, շատերն էլ զրոյցի բռնուած: Ճարպիկ մի կին, մարքէթի սայլակը վեր է ածել շարժական «սրճարանի» եւ այդ ցուրտ եղանակին տաք սուրճ եւ խմորեղէն է վաճառում:
Եւ, որովհետեւ այդ ժամին փողոցի վրայ եղող սրճարանները փակ են, շարժուն «սրճարանի» առեւտուրը եռում է: Հանրակառքն արդէն եկել է, բայց ոչ ոք չի շտապում վեր բարձրանալ: Սեւամորթ վարորդըն էլ պահանջուած վայրկեաններից աւելի երկար է սպասում, որպէսզի մարդիկ կարողանան սուրճ գնել ու նոր բարձրանալ հանրակառք, թէեւ, ինչպէս բոլորը, նա էլ գիտի, որ սուրճ եւ ուտելիք չի կարելի վայելել հանրակառքի մէջ:
Երկար եմ կանգնած մնում` դիտելու համար չափազանց գրաւիչ, մարդկային բնականոն յարաբերութիւնների բովում երեւացող բարի, դիմացինի հանդէպ բարի կամեցող, օգնող ու հասնող մարդուն: Ապշում ու զարմանում եմ, թէ այստեղ որքա~ն բարեացակամ են մարդիկ, մէկը միւսին յարգող, մէկը միւսին զիջող: Դժուար չէր կռահել, որ ամէն օր է նոյն պատկերն այստեղ եւ որ շատերը գիտեն միմեանց ու նոյն ժամին են գնում աշխատանքի:
Այս ամէնը դեռ ոչի~նչ…, քիչ անց հանրակառքի ետին է կանգնում ոստիկանի մեքենան,- Աստուած իմ,- վախուորած մտածում եմ ես, յանկարծ ոստիկանը չքանդի՞ մարդկային անկեղծ ու ջերմ միաձոյլ շաղախով կառուցուած այս հրաշալի կառոյցը: Բայց ո~չ…, այդ միայն թւում էր, որ ոստիկանը կը գայ ու կ՚արգելի «սրճարանի» տիրուհուն առեւտուր անել մայթին:
Ոստիկանը դուրս էլ չի գալիս մեքենայից ու մի քանի րոպէ անց, տեսնելով, որ ամէն ինչ խաղաղ է` արագօրէն հեռանում է:
Յստակ է,- օրէնքի պահապանը շրջանցեց օրէնքը, եւ ոչ միայն նա, այլեւ գործողութեան բոլոր հերոսներն են խախտել օրէնքը: Ամենամեծ «մեղաւորը» ոստիկանն է, որին դու հերոսացնում ես, հերոսացնում` նրա մարդկային մաքուր նկարագրի համար: Նախ ՄԱՐԴ, յետոյ` օրէնք: Ոստիկանը հասկանում է հասարակ մարդկանց, գործաւորի վիճակը, որոնք հանապազօրեայ հացի սիրոյն, պարտաւորուած են առաւօտ կանուխ մեկնել իրենց գործատեղիները:
Երբ օրն ամբողջովին կը բացուի, սրճատէրն իր սայլակն ու փասա-փուսէն հաւաքած կը հեռանայ` յաջորդ օրը դարձեալ նոյն տեղում սպասարկելու համար հանրակառքի սպասող աշխատաւոր ուղեւորներին:
Շարունակում եմ քայլել, անցել եմ արդէն մի քանի հայկական խանութների կողքով: Բոլորն էլ փակ են, միայն French bakery-ն է բաց, որ վերջերս է բացուել: Անունն է ֆրանսիական, բայց ոչ մի ֆրանսիական խմորեղէն չկայ, պակէթն էլ (ֆրանսիական չափազանց յայտնի հացատեսակ) Աստուած պակէթ համարի:
Նոյն մայթի վրայ, Էջմոնտ պողոտայ չհասած, մի Կաթողիկէ եկեղեցի կայ:
– Հենրիկ,- ասում եմ ինքս ինձ,- մտիր եկեղեցի, եթէ այն բաց է, աղօթքդ արա, առողջութիւն մաղթիր ինքդ քեզ, հարազատներիդ, Աստուած քո ձայնը կը լսի, մի մոմ էլ վառիր Հայաստանի բարօրութեան եւ անվտանգութեան սիրոյն: Եկեղեցին` եկեղեցի է, բաւ է, որ քրիստոնէական լինի:
Ժամը եօթն է, մէկ ժամ է անցել տնից դուրս գալուց յետոյ: Մտնում եմ եկեղեցի, խաչակնքում ու միանում այդ ժամին այնտեղ գտնուող 40-50 հաւատացեալներին: Սկսւում է առաւօտեան աղօթքն ու ժամերգութիւնը: Շուրջիններիս նայելով, ես էլ եմ մի քանի անգամ խաչակնքում
Անշուշտ, քարոզչի խօսքերից ոչինչ չեմ հասկանում, բայց միջավայրն ու հաւատացեալների լրջութիւնը խորը ակնածանք են առաջացնում իմ հոգում: Մի տաս րոպէ նստելուց յետոյ, դուրս եմ գալիս եկեղեցուց ու մուտքին, իմ էլեկտրական մոմն եմ վառում մի կոճակի սեղմումով ու խաղաղ հոգով շարունակում ճանապարհս` այս անգամ հետընթաց ուղղութեամբ` դիմացի մայթից:
Փողոցն արդէն աշխուժացել է: Կամաց-կամաց մարդիկ շատանում են մայթերին: Հեծանուորդները` նոյնպէս:
Հանկարծ տեսնում եմ մի տղամարդու, որը միանգամայն անթոյլատրելի տեղից, դիմացի մայթից վազելով գալիս է դէպի ինձ: Ծանօթ դէմք է, բայց տեղը չեմ բերում:
– Հենրի~կ, եղբայր…, ես եմ Վահագը, չես յիշո՞ւմ,- ասում է նա:
– Իսկապէս չեմ յիշում, դա դեռ ոչի~նչ…, ինչո՞ւ ես կարգ խանգարում` դիմացի մայթից այս մայթը գալու համար, չէ՞ որ վտանգաւոր է:
– Ախր քառասուն տարի է քեզ չեմ տեսել եւ երբեք առիթ չի եղել շնորհակալութիւն յայտնել քեզ` քո մարդկային վերաբերմունքի համար:
– Կարիք կա՞ր դրա համար վտանգի ենթարկել քեզ, ինչի՞ համար է քո շնորհակալութիւնը, ես ոչինչ չեմ յիշում:
– Խօսքս քառասուն տարուայ պատմութեան մասին է: Մենք նոր էինք եկել Պարսկաստանից ու փաստաթըղթեր էինք լրացնելու Գրին քարտ ստանալու համար: Իմ ընկերոջ` Անդրանիկի միջնորդութեամբ դու լրացրիր մեր բազմանդամ ընտանիքի թղթերը եւ ոչ մի վարձատրութիւն չուզեցիր քո աշխատանքի համար:
– Հա~…, այո~, Անդրանիկի անունը, որ տուիր` յիշեցի: Այն տարիներին ծանօթներին օգնում էի նման հարցերում, թէեւ շատ քիչ անգլերէն գիտէի…, Էս ո՞ւր ես շտապում էս ժամին:
– Աւտոպուսին եմ ուզում հասնել: Ես եմ բացում խանութը: Հենրիկ ջան, ի՞նչ կը լինի, հեռախօսիդ համարը տուր: Օրերը ցրտում են, մի օր խաշի եմ հրաւիրելու ձեզ:
– Կը տամ համարը, մինչ այդ ասա խնդրեմ, դու` պարսկահայ, ի՞նչպէս ես մաքուր հայերէնով խօսում.
– Ասեմ, պարոն Անասեան, նախ, կինս` Հայաստանի ծնունդ է ու մասնագիտութեամբ էլ` լրագրող, եւ յետոյ, իմ բոլոր գործաւորները հայաստանցի են: Նրանցից էլ սովորեցի իրենց պէս խօսել: Քառասուն տարի է անցել, քիչ չէ,- փիլիսոփայում է բա-
րեկամս:
Թելադրում եմ հեռախօսիս համարը, ու մինչեւ օրս «սպասում» Վահագի հեռաձայնին…:
Վահագն ինձ յիշեցնել տուեց 40 տարուայ վաղեմութիւն ունեցող կառավարական հինարկների հետ կապուած մի քանի ուսանելի հետաքրքիր մանրամասներ: Ահա դրանցից մէկը:
Ամերիկա ոտք դնելու առաջին շաբաթում իսկ, մեր ընտանիքը հրաժարուեց կառավարական նպաստ ստանալ երկու փոքրահասակ երեխաների համար: Ես եւ Մարիետան բաւական ցածր աշխատաժամով անմիջապէս աշխատանքի տեղաւորուեցինք:
Հինգ-վեց ամիս անց, Լոս Անճելըսի Գաղթականական Գրասենեակից (Immigration Office) մի փարթամ պահարան ստացանք, որից յայտնի դարձաւ, որ օրինապահ ապրելակերպի եւ կառավարական նպաստ ստացած չլինելու համար, մեր ընտանիքի բոլոր անդամներին թոյլատրուած է լրացնել համապատասխան թղթերը եւ դիմել գրասենեակ` Կանաչ քարտ ստանալու համար:
Դժուարանում եմ նկարագրել այն ուրախութիւնն ու խանդավառութիւնը, որ տիրեց մեր` մէկ սենեականոց բնակարանում, որի մէջ կար տափակ, ճերմակ գոյնի դաշնամուր, որ գնել էինք իմ կազմակերպած առաջին համերգի եկամուտով (Հոկտ. 5, 1978, Breakfast Club, Riversid Dr., L.A.): Այդ համերգը կայացաւ, որքան էլ տարօրինակ հնչի, մեր` Լոս Անջելէս հաստատուելուց երկուսեւկէս ամիս անց: Համերգի մենակատարներն էին քանոնահար Արա Սեւանեանը, Յարութ Բամբուկչեանը եւ Մարիեթա Անասեանը:
… Նայում եմ իւրաքանչիւր անձի համար մի քանի թերթից բաղկացած հարցարանը.- ինչպէս բոլորը, ես էլ պիտի դիմեմ փաստաբանական գրասենեակ: Ես դեռ այդ ուժը չունեմ…: – Հենրիկ, ախպերս, փորձիր դու լրացնել,- մտորում եմ ես,- կ՚անցնի` կ՚անցնի, չէ` այդ դէպքում կը դիմենք փաստաբանի:
Ինչեւէ, մեծ դժուարութեամբ ինձ յաջողուեց լրացնել Գրին քարտի հարցարանները: Յաջորդ առաւօտեան, ժամը 6-ին իջայ Տաունթաուն: Գաղթականական գրասենեակում երկար սպասեցի: Վերջապէս բարձրախօսը յայտարարեց իմ թիւն ու պատուհանի համարը:
«Բարի լոյս» եմ ասում ապակու ետեւում նստած բարետես կնոջը, վերջինս բարի ժպիտով պատասխանում է իմ ողջոյնին եւ հարցնում.
– Ինչո՞վ կարող եմ ձեզ օգնել պարոն:
– Ես…, ես բերել եմ իմ ընտանիքի անդամների հարցաթերթիկները` քրին քարտ ստանալու համար:
– Դուք մենա՞կ էք, ո՞ւր է ձեր փաստաբանը:
– Ես փաստաբան չունեմ, ինքս եմ լրացրել հարցաթերթիկները, հնարաւոր է, որ սխալներ լինեն, կը ներէք դրա համար:
– Ե՞րբ էք ժամանել Միացեալ Նահանգներ:
– Վեց ամիս առաջ:
– Դուք նամակ ստացե՞լ էք…
– Այո՜, տիկին:
– Խնդրեմ ցոյց տուէք այդ նամակը:
Տիկինը ուշադրութեամբ ընթերցեց նամակը եւ`
– Ես մի քանի րոպէից կը վերադառնամ,- ասաց նա,- սպասէք սրահում, ես ձեզ կը կանչեմ:
Սպասումի տանջալից վայրկեաններ:
– Մի 15-20 րոպէ անց` Պարոն Անասեան, խնդրում եմ մօտենալ 18-րդ պատուհանին, -ծանօթ, հաճելի ձայնն է.
– Դուք հիմնականում ամէն ինչ ճիշդ էք լրացրել, միայն մէկ-երկու տեղ այսպէս պիտի գրէք,- ասաց նա ու ցոյց տուեց ճիշդ ձեւը:
– Յաջորդ անգամին այդպէս կ՚անեմ, կը ներէք, թէեւ դրա կարիքը չի լինի:
– Ո~չ, ինչո՞ւ…, դուք կ՚օգնէք ուրիշների, մտերիմներին, բարեկամներին, ինչո՞ւ պիտի ահագին դրամ վճարէք փաստաբաններին, երբ ինքներդ կարող էք ձեր հարցերը լուծել: Իսկ հիմա ազատ էք, կարող էք գնալ: Մէկ-երկու ամսուայ ընթացքին կ՚ստանաք ձեր քարտերը:
Իսկապէս, մէկ ամիս յետոյ եկան մեր Կանաչ քարտերը, այժմ հերթն եկաւ քաղաքացիութիւն ստանալու:
… Նախկինում շատ աւելի հայ ընտանիքներ էին ապրում Հոլիուտում: Տարիների ընթացքում, ում ձեռքը «գրպանին հասաւ»` թողեց Հոլիուտը եւ հաստատուեց Գլենդէլում, Պըրպանքում եւ այլ` իբր հանգստաւէտ վայրերում:
– Չէ՜, ո՜չ, ես չգնացի, թէեւ կարող էի գնալ: Ես սիրում եմ Հոլիուտը: Սիրում եմ աղմկոտ, շարժուն քաղաք: Մենք Հոլիուտցիներս շատ չենք սիրում Գլենդէլ գնալ, եւ, եթէ գնում էլ`միայն մշակութային ձեռնարկներին ներկայ լինելու եւ մէկ էլ բարեկամներին, ընկերներին այցելելու համար:
… Արդէն յոգնել եմ քայլելուց: Բայց հոգիս խաղաղ է: Բազմաթիւ մանր-մունր երեւոյթների բովում կրկին համոզուեցի, թէ որքա~ն քիչ բան է պէտք, որպէսզի մարդ ուրախ եւ երջանիկ զգայ իրեն:
ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ