Հայրենի Յուշեր. Աբովեանի Հետքերով

ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ

Անցող տասնամեակին  Հայաստան այցելութիւններէս մէկուն էր,  երբ առիթով մը որոշեցի ելլել  Քանաքեռ՝ Խաչատուր Աբովեանի տուն-թանգարանը տեսնելու: Առ այդ վարձակառք նստայ Հանրապետութեան հրապարակէն: Հանդիպեցայ հանգչուկ վարորդի մը, որ առաջին վայրկեանէն շահեցաւ վստահութիւնս:

            Ուրեմն երբեմնի,– Աբովեանի օրերու,– իմ գիտցած կամ պատկերացուցած,   Երեւանէն  5-6 քմ հեռու՝ անկէ անջատ Քանաքեռը չէր այս, վասնզի  կառքը ոչ մէկ ատեն խզուեցաւ Երեւանէն, որ  հիմա այնքան ընդարձակուած էր, որ ընկլուզած էր երբեմնի  հեռաւոր գիւղը՝ Աբովեանի ծննդավայրը:

            Եւ ահա մէկ ալ «հասանք» ըսաւ վարորդը:

            Խնդրեցի, որ սպասէ ու վերադարձնէ զիս հրապարակ:

            –Կէս ժամ  չի տեւեր,– ըսի կառքէն իջնելով:

            –Ազատ զգա, ուզածիդ չափ մնա,– հանդարտ թելադրեց   վարորդը:

                                                                          *   *   * 

            Շատ գեղեցիկ ու հաճելի շրջապատով, յարակից , շինութիւններէ բաւական կտրուած, գողտրիկ համալիր մըն էր վարորդին ցոյց տուածը՝  Աբովեանի բարձրադիր արձանով:  Ան ընկերացաւ ինծի մինչեւ մուտքը: Ուրեմն պէտք է յարկ մը բարձրանայի, վասնզի թանգարանը կառուցուած էր մերկ սիւներու վրայ, ինչ-որ առաջին հայեացքով քիչ մը կը զարմացնէ այցելուն. քիչ անց պիտի ըմբռնէի այդ կարգադրութեան պատճառը:

            Բարձրացայ, վճարեցի մուտքը՝ 500 դրամ, այսինքն ՝ մէկ դոլար,  որ  իրաւունք տուաւ տրամադրութեանս տակ ունենալու ինծի ընկերացող զբօսավար մը, որ շատ համակրելի, ազնիւ ու հանդարտաբարոյ պարմանուհի մը ըլլալ կը թուէր: Չվարանեցայ մտածելու, թէ այս աննշան գումարով՝ իբրեւ մուտքի  վարձ, ինչպէ՞ս կը տնտեսուէր նման  հաստատութիւն մը՝ իր անձնակազմով ու…զբօսավար(ներ)ով, չհաշուած շրջապատի բարետեսութիւնը ապահովող մշակուած տարածքով՝   ծառերով ու վարդերով ու ասոնք խնամող պարտիզպան(ներ)ով:

*   *   *

            Բուն թանգարանը  փոքրիկ սրահ մըն էր, թերեւս տասնհինգ մեթր  երկարութեամբ եւ հաւանաբար ութ-տասը մեթր լայնքով: Ան ունէր մեսրոպեան  Ս  տառին դասաւորումը: Անոր երեք պատերը օժտուած էին մէկ-մէկուկէս մեթր բարձրութեամբ միակտուր  ապակեդարանով, ուր ամփոփուած էր այլազան բնոյթի գրականութիւն մը՝ Աբովեանի գործերուն զանազան  հրատարակութիւնները 1858-էն[1] ի վեր, զայն սերտող բանասէրներու գործերը, նամակներ, թերթեր, Աբովեանին պատկանած կամ անոր ժամանակները բնութագրող առարկաներ  եւ  հազար ու մէկ այլ բաներ: Իսկ պատերը զարդարուած էին զանազան նկարներովը՝ Աբովեանի,   անոր առնչակից ժամանակակիցներու, բայց նաեւ իր գործին վրայ վաստակ ունեցող անձնաւորութիւններու եւ այլ նիւթերով, որոնց բոլորը չեմ յիշեր այս պահուս:

            Ուրեմն հանդարտօրէն կը շրջէինք այս հոգեպարար միջավայրի մտերմութեան մէջ, մինչ զբօսավարուհիս մանրամասն  ու անձանձիր կը ներկայացնէր ամէն առարակայ՝ փակ դարանին մէջ թէ յարակից պատին վրայ, երբ գրեթէ աւարտին   կանգ առաւ դարանին մէջ՝ ինծի ծանօթ կողքին վրայ:

            — Այս էլ,– աւելցուց,– «Վէրք Հայաստան»-ի արեւմտահայերէն թարգմանութիւնն է, որ վերջերս առաջին անգամ լինելով  կատարուել է սփիւռքում՝ Լիբանանում…

            –Այո, ծանօթ եմ,– ըսի:

            –Թւում է Աբովեանին շատ  էք գնահատում,– վրայ բերաւ:

            –Գնահատանքը իր կարգին,– աւելցուցի,– ես այս հատորի թարգմանիչն եմ…

            Յանկարծ արձանացաւ, այլափոխուեցաւ, յօնքերը պռստած երկար դիտեց դէմքս, որ կարծես նոր կը տեսնէր: Ապա եղնիկի քայլերով սլացաւ դէպի ելքը, որ հեռու չէր, եւ «Աբովեանի արեւմտահայ թարգմանիչն էստեղ է» ճչաց նրբանցքի մը երկայնքին, որ նոր կը նկատէի:

            Եւ ահա բացուեցան զանազան դռներ, որոնց գոյութեան  նոր կ’անդրադառնայի, եւ  դուրս եկաւ անձնակազմի  ստուար  խումբ մը,– ուրեմն՝ ասոնք բոլորը այստե՞ղ կը ծառայէին եւ ճիշդ ի՞նչ կ’ընէին,– ու շրջապատեց զիս:

            Կեանքիս մէջ առաջին անգած ըլլալով կը շրջապատուէի այսպէս:

            Սա այնպիսի կացութիւն մըն էր, որ երբեք նախատեսած չէի, ալ ո՛ւր մնաց որ…կարենայի հանգիստ դիմագրաւել զայն:  

            Նոյն պահուն բացուեցաւ վերջին դուռ մըն ալ, ուրկէ դուրս եկաւ «դիրեկտըրը», որ իր կարգին քիչ մը զարմացած, քիչ մը շուարած,– արդեօք քիչ մըն ալ  թերահաւա՞տ,– զիս հրաւիրեց իր շատ փոքր գրասենեակը: Իսկ անդիէն մէկը ձայն կու տար՝ չեմ գիտեր որո՛ւ, որ վերադարձնէին… «հիւրի վճարած այցագինը»:

            Այս բոլորը պատճառ դարձան քիչ մը աւելի տակնուվրայ ընելու զիս:

            Տնօրէնը աթոռ առաջարկեց  սեղանի մը շուրջ, որուն դիմաց կը գտնուէր ապակեպատ փոքրիկ գրադարան մը, ուր առաջին շարքի վրայ տեսայ  «Վէրք Հայաստանի»-ի երկու  օրինակ եւս, իսկ դռան մուտքին տակաւին կանգնած էին  անձնակազմի հետաքրքիր անդամներէն  ոմանք:

            Հանգիստ չէի: Քիչ անց սուրճ ապսպրուեցաւ, իսկ ես պատռուակեցի, որ ժամանակ չունիմ, վարը սպասող ունիմ եւ պէտք է մեկնիմ: Եւ իջանք վար:

            Հիմա հերթը Աբովեանի տունինն էր, որուն շուրջ բարձրացող սիւներու վրայ ալ կառուցուած էր թանգարանը՝ խնայելու համար  բնակարանին:

                                                                          *    *    *

            Ան կը ներկայացնէր միակտուր ու կանոնաւոր,  համեստ ուղղանկիւն մը:

            Մտնելու համար՝ ստիպուեցայ  բաւական ծռիլ, այնքան  ցած էր դռան բարաւորը: Կողմերէն ալ նեղ էր ան:

            Մեր առջեւ բացուեցաւ  լուսաւոր, մաքուր ու կոկիկ,  համեստ սենեակ մը, որ եղած էր  մեծ հայր Աբովի  հիւրասենեակը:  Անոր աջ պատին վրայ կար  մեծադիր հայելի մը, իսկ ճիշդ դիմացը բուխերիկ մը:

            — Աբովեանի օրով միայն մեծահարուստները[2] հայելի եւ բուխերիկ կարող էին ունենալ,– բացատրեց զբօսավարուհիս:

            Բուխերիկին առջեւ կը գտնուէր բաւական խոշոր սեղան մը, իսկ սեղանին ստորոտը, գետնին վրայ, դրուած էր  կոնտոլաձեւ շատ փոքրիկ ճօճօրրան  մը:

            –Սա Աբովեանի մանկական օրօրոցն է,– բացատրեց օրիորդը:

            Հիւրասենեակի ձախէն կը բացուէր ներքին դուռ մը՝ դէպի յարակից տարածքը, որ ննջասենեակն էր, այս վերջինէն իր կարգին կը բացուէր այլ դուռ մը, որմէ անդին կը գտնուէր երրորդ սենեակ մը: Այս երեքը կարկանդակի պէս կցուած էին իրարու:

            –Սա մառանն է,– աւելցուց ան:

            Այնտեղ կը գտնուէին կաւէ մեծ ու փոքր    ընդունարաններ,  երկրագործական  առարկաներ՝ բահ, բրիչ, մանգաղ, գերանդի, եղան,  խոփ եւ այլ իրեր:

            –Աբովեանը հէնց այս սենեակի մէջ է  ծնուել,  ճիշդ այդ անկիւնը,– բացատրեց՝ մատնացոյց ընելով  մուտքի հանդիպակաց ուղղութինը:

                                                              *   *   *

            –Ինչո՞ւ դուռը այսքան նեղ ու մանաւանդ ցած է,– հարցուցի ուղեկցուհիիս:

            –Որովհետեւ,– բացատրեց ան,– պարսիկ  խանի ձիաւորները իրենց ձիերուն վրայ նստած սովորութիւն ունէին մտնելու  հպատակներու տուները:  Դռները նեղ ու ցած շինելով կը յաջողուէր այդ յոռի սովորութեան առաջքը առնել:

            Հետագային նման ուրիշ դռներ ալ տեսայ, յատկապէս եկեղեցիներ,        որոնց նմանապէս չէին խնայեր  պարսիկ, իսկ անոնցմէ առաջ  միւս  զաւթիչները: