ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
…Մէկ տարի էլ անցաւ երկրագունդ մոլորակի պտոյտից, որը հայ ժողովրդի պատմութեան մէջ կը նշուի որպէս վերջին 30 տարուայ ամենավատ տարի: Թէ ինչպիսին կը լինի 2022 թուականը մեր երկրի, մեր Հայրենիքի համար` կախում ունի մեր Հայաստանի իշխանութիւնների վարած քաղաքականութիւնից եւ ընդդիմադիր դաշտի` տիրող վարչակարգի հետ ունեցած փոխյարաբերութիւններից:
Ասեմ միանգամից`աներկբայ. միմեանց նկատմամբ շարունակուող, ձնագնդի նման օրէօր գլորուող թշնամանքը, անհանդուրժողականութիւնն ու արգահատանքը իշխանական ուժի եւ ընդդիմութեան միջեւ, լուսաւոր ապագայի հեռանկարը տանում են չ՚ երեւացող հորիզոնից այն կողմ:
Չեմ ուզում խօսել մեզ համար ստորացուցիչ, հայ ազգի արժանապատուութիւնը գետնին հաւասարեցնող պատերազմի մասին: Շատ է խօսուել այդ թեմայի շուրջ: Միայն թէ ինձ ապշեցնում է Արցախի նախագահ Արայիկ Յարութիւնեանի յոխորտանքը Հայաստանի իշխանութիւնների նկատմամբ: Առանց Հայաստանի հազիւ մի մարզադաշտ լցնող քո բնակչութեամբ կարո՞ղ ես որպէս երկիր երեւալ աշխարհի քարտէզի վրայ պարոն նախագահ:
Էդ ո՞ւմ վրայ ես յոյսդ դրել, Ազերիների՞, թէ` Ռուսների: Դու, ղարաբաղցի լինելով, չգիտե՞ս, որ Արցախը, Ղարաբաղը եղել են Հայաստան դեռ հազարամեակներ առաջ: Գիրք կարդացէք պարոն նախագահ: Բաւարար չափի գրականութիւն կայ այդ փաստը վկայող: Ստալինի մէկ գրչի հարուածով Ղարաբաղը Ադրբեջանին բռնակցելու փաստը աշխարհը գիտի: Քիչ անց ես կը մանրամասնեմ, թէ ինչպիսին է եղել Ղարաբաղը Սովետի օրօք:
Մինչ այդ`ամէնակարեւորը:
Երբեք ու երբեք չի կարելի բարի-դրացիական յարաբերութիւններ ստեղծել թուրքերի եւ ազերիների հետ`քանի դեռ չեն լուծուել մեր ժողովրդի համար կենսական նշանակութիւն ունեցող երեք կարեւորագոյն հարցեր:
Դրանք են. Հայաստանի տարածքից ադրբեջանական զինուած ուժերի շուտափոյթ վտարումը մեր սահմաններից, Սահմանագծման, Սահմանազատման իրականացումը հնարաւորինս արագ, եւ բացառումը` Սիւնիքի կամ Մեղրու միջանցք ստեղծելու հնարաւորութիւնը:
Պարապ խօսք է, երբ ասւում է թէ հայ-թրքական յարաբերութիւնները ընթանալու են առանց նախապայմանների:
Սուտը, կեղծիքը, իրականութիւնը շուռ տալու անգերազանցելի վարպետներ են այս երկու բորենիները: թուրքն ու ազերին օրէնք-մորենք, թուղթ-մուղթ, պայմանաւորուածութիւն չգիտեն, չեն ճանաչում: Նրանց մօտ բացակայում է քաղաքակրթութիւնը:
Իրենց մօտ շատ յաջող է ստացւում ուժի դիրքերից գործելը: Հենց այդ ուժն է, որ մենք դժբախտաբար չունենք:
Օրերս Ալիեւը աշխարհի առջեւ բարձրաձայնում էր ասելով, թէ «մեր եւ հայերի միջեւ երկխօսութիւնը կը կայանայ, եթէ հայերը ձերբազատուեն ապաքաղաքական դրսեւորումներից»,- լաւ է չէ՞, էստեղ են ասել «Սէլը ճռռալուն, սելուորն է ճռռում»:
Երբեք մի խաբուէք թուրքի եւ ազերիի սուտ ու դատարկ խոստումներին: Երկրորդ օրն իսկ նրանք կը դրժեն ամէն մի պայմանաւորուածութիւն: Հաշտեցման ու բարի-դրացիական այսպէս կոչուած խոստումները` մի նոր բարոյական սպանդի, մի նոր եղեռնի նախադուռ են խաղաղ պայմաններում:
Առջեւում, չորս ամիս յետոյ, Ապրիլի 24-ն է: Սպասենք, տեսնենք թէ ինչ չափով է «յարգելու» Էրտողանը իր խոստումը եւ թէ ինչպէս է նայելու ամբողջ Սփիւռքով մէկ իրականացուող մեր պահանջատիրական ցոյցերին: Բնաւ շտապել պէտք չէ: Խաբուել ենք միշտ: Գոնէ այս անգամ զգօն լինենք: Յիշէք թէ ինչ է ասում ժողովուրդը. «Կաթից այրուողը, մածունն էլ է փչելով ուտում»:
Վաղը միւս օր թուրքերն ու ազերիները բարեկամութեան քողի տակ կը լցուեն Հայաստան ու ճագարի նման բազմանալուց ու քաղաքացիութիւն ստանալուց յետոյ էլ կը մտնեն Ազգային Ժողով: Ուստի, եթէ գան նման «լաւ» օրեր, անհրաժեշտ է օրէնք մշակել, որը կ՚ արգելի որեւէ օտար քաղաքացու Հայաստանի քաղաքացիութիւն շնորհել, նոյնիսկ Հայաստանում ծնուած օտարներին չի կարելի քաղաքացիութիւն շնորհել: Թող գան, գնան, առեւտուր անեն եւ ապրեն միայն վարձակալական հիմունքներով: Պիզնէսի պարագային էլ կառավարութեան հետ պայմանագիր կնքեն 49-51 տոկոս յարաբերութեամբ:
Այժմ փաստերով, թէ ինչպիսին է եղել Ղարաբաղը Խորհրդային իշխանութեան օրօք:
1975 թուականին,, Հայաստանի Ռադիոյի ժողգործիքների համոյթի փոքր կազմը երեք մենակատարների հետ միասին, իմ ղեկավարութեամբ, երկու համերգի համար մեկնեց Ադրբեջան: Առաջին համերգը կայանալու էր Շուշիում, երկրորդը` Բաքւում: Կէսգիշեր էր, երբ 12 ժամ յոգնած ու տառապալից վիճակով հասանք 19-րդ դարի երկրորդ կէսի եւ 20-րդ դարի առաջին տասնամեակին լաւագոյնս ճանաչուած, Հայ Մշակոյթի կենտրոն համարուող, փոքր Փարիզ անունով յայտնի Շուշի:
1920 թուականին Ադրբեջանի կողմից իրականացած 300 հազար հայերի կոտորածի ու քաղաքի լիակատար աւերումի արդիւնքում այն արդէն ամբողջովին խաւարի մէջ կորած գիւղաւան յիշեցնող անմարդաբնակ տարածքի էր նման: «Կուլտուրայի տուն» կոչուածն էլ`կառուցման օրից չ՚ վերանորոգուած անհրապոյր մի կառոյց էր: Սրահում էլ` 30-40 կոտրած-թափած աթոռների մի բլուր:
– Այստեղ ե՞նք համերգ տալու բարեկամ,- հարցնում եմ միակ տղամարդուն:
– Մի անհանգստանաք տղերք ջան, առաւօտեան կը շարենք աթոռները:
– Էս ո՞ւր են մեզ դիմաւորողները, շրջանի ղեկավարներից մէկն ու մէկը, ի վերջոյ էս քոռ ու փուճ եղած կուլտուրայի տան վարիչը,- զայրացած հարցրի
Մի քանի վայրկեան լուռ մնալուց յետոյ.
– Խեղճը էրես ունի՞, որ էրեւայ…, կենտրոնից փողը չեն ղրկէ, որ ձեզ մարդավարի, հայավարի ընդունենք ճամբու դնենք: Էսպէս է մեր վիճակը: Ես էս շէնքի պահակն եմ: Թէ խի են ձեզ ըստեղ ղրկէ` չեմ հասկնայ: Վաղը հազիւ թէ կարենանք մի 20-30 մարդ բերել համերգի: Հիմա ես ձեզ տաք չայ կը տամ, յետոյ կը տանեմ հիւրանոց, էս շէնքի քովն է: Ընտեղ էլ մարդ չկայ, համայ բալնիքը քովս է:
Ռուսական խոշոր ինքնաեռի պարունակութիւնը մի կերպ բաւարարեց մեր խմբի անդամներին թէյ մատակարարելու համար:
– Էս ուտելու բան-ման չկա՞յ,- համարձակուեց հարցնել դուդուկահարներից մէկը:
– Չէ տղերք ջան…, ներող կ՚ եղնիք, համա առաւօտ վայ թէ հաց էլ էղնի…, դուք պտի ձեր գլխի ճարը տեսնիք: Կ՚ երթաք բազար, ընտեղ վայ թէ մի բան կ՚ եղնի, կամ էլ` պտի ընկնիք գիւղի տները ու ձեր փողով կարենաք ուտելու բան ճարել: Համա դուզը որ ըսեմ, գիւղացիք էլ աղքատ են, բան-գործ չունին, ջահել- մահել չի մնացէ. Սաղ փախել են Պաքու, Ռուսաստան, կամ էլ` Հայաստան:
Չ՚ երկարացնեմ: Առաւօտեան թէյին աւելացաւ հացանման մի թխուածք: Ինչպէս ասել էր պահակ Ենոքը, գնացինք շուկայ:, ուր միայն ու միայն չորս պառաւ կանայք էին «առեւտուր» անում` առանց որեւէ յաճախորդի: Ծախածներն էլ` միայն 3-4 տեսակ կանաչի:, ուրիշ ոչինչ: Ի Վերջոյ խումբ-խմբի բաժանուելով քաղաք-գիւղի տները շրջելով, ամէն մարդ մի կերպ կարողացաւ սովամահ չլինել:
Համերգն անցկացրինք օրը ցերեկով, հազիւ 30 պառաւ կանանց ու զառամեալ ծերունիների ներկայութեան: Հովիկի (Յովհաննէս Բադալեան) «Զարթիր Լաօ»-ն էլ չ՚ օգնեց, որպէսզի աշխարհից անտեղեակ, իրենց դարդով տապակուած մեր տատերն ու պապերը գէթ կէս ժամով կտրուէին իրականութիւնից ու չննջէին համերգի ժամանակ:
Ահա այսպիսին էր Ղարաբաղը ոչ այնքան հեռու անցեալում, այն էլ` Ադրբեջանի նման հզօր ու հարուստ երկրի տիրապետութեան տակ: Ղարաբաղը հայաթափելու անմարդկային, սադայելական ծրագիրը իրականացւում էր ՄԵԾ վարպետութեամբ: Իսկ ահա Պաքւում բոլորովին այլ էր պատկերը
Պաքուի Արմէնիքենդ շրջանի հայութիւնը սրտաբաց, տօնական տրամադրութեամբ ընդունեց Հայաստանի երաժիշտներին: Խանդավառութիւն էր ողջ շրջանում: Նոր-նոր յաջողոթիւն եւ ճանաչում վայելող, հետագայում մեծ ժողովրդականութեան արժանացած երգիչ Բոկան (Բորիս Դաւիդեան) երկու օր շարունակ իր երաժշտախմբով աներեւակայելի հարուստ խնջոյքի պահեր պարգեւեց մեզ:
Այսպիսին էր Ղարաբաղի եւ Բաքուի հայերի ապրելակերպի տարբերութիւնը 40-45 տարի առաջ:
Ներքոյ շարադրուող նիւթի հեղինակը նշանաւոր պատմաբան, գրող Բագրատ Ուլուբաբեանն է: Ճշմարիտ հայրենասէր ղարաբաղցի գիտնականն իր ամբողջ կեանքում պայքարել է Ղարաբաղի ազատագրութեան համար:
Ղարաբաղից փախուստ տուած Բագրատ Ոլուբաբեանը երկար տարիներ աշխատել էր Ղարաբաղում, եղել տեղի Գրողների Միութեան նախագահ եւ «Սովետական Ղարաբաղ» թերթի խմբագիր, մօտիկից գիտէր թէ ինչպէս էր հարստահարուում տեղի հայ բնակչութիւնը: Իրեն ապահով զգալով Հայաստանում, Ուլուբաբեանը փորձում է համախոհներ գտնել պատմաբանների շրջանում` պայքար ծաւալելու Ղարաբաղը իր օրինական տիրոջը` Հայաստանին վերադարձնելու համար: Տեսնելով որ Ղարաբաղի հարցը անհնարին է քննարկման առարկայ դարձնել Հայաստանում, Ուլուբաբեանը որոշում է դիմել Սփիւռքի օգնութեանը: Այդ նպատակի համար, նա Ղարաբաղի հայութեան վիճակը նկարագրող ցնցող փաստերով լի մի յօդուած է պատրաստում եւ հայրիկիս` մատենագէտ-պատմաբան Յակոբ Անասեանի օգնութեամբ փորձում այն տարածել Սփիւռքում:
Հայրիկիս անձնական գրութիւններն ուսումնասիրելիսմ ձեռքս անցաւ Բագրատ Ոլուբաբեանի այդ յօդուածի կրկնօրինակը: Ժամանակին յօդուածի Բնօրինակը հայրիկիս միջոցով հասել է Ամերիկա եւ տպագրուել 1972 թուականի աշնանը` ԱՐՄԵՆԻԱ եւ ՀԱՅՐԵՆԻՔ պարբերականներում:
Այժմ ընթերցողին ենք ներկայացնում Բագրատ Ուլուբաբեանի «Ղարաբաղի իրական պատկերը» յօդուածը նոյնութեամբ` մասնակի կրճատումներով:
… Արցախ, Փոքր Սիւնիք, Լեռնային Ղարաբաղ: Հին ու հնաւանդ անուններ, հայ հող, Հայաստան: Բայց եղաւ այնպէս, որ այդ հողը պոկեցին, կտրեցին Մայր Հայաստանից:
Այսույանդերձ, յոյս կար, որ հայ Ղարաբաղը երբեւէ կը միանայ իր Մայր Հայաստանին: Յոյս կար եւ յուսալով սպասում էր ղարաբաղցին:
Շատ դաժանութիւններ եղան` ղարաբաղցի հայից այդ յոյսը խլելու համար:
Երբ Ադրբեջանական հանրապետութեան ղեկն ու իրաւունքը դժնայիշատակ Բաղիրովի ձեռքին էր, ղարաբաղցին նոյնիսկ չէր կարող ասել, որ ինքը հայ է, Հայաստան աշխարհի որդի: Այդպիսի ամէն մի հայ դատապարտուում էր հրապարակով: Նրա ճակատին խարանում էին ՆԱՑԻՈՆԱԼԻՍՏ (Ազգայնամոլ) բառը եւ տանում այնտեղ, որտեղից վերադարձը հրաշք կարող էր լինել:
Երկար սպասումից յետոյ եկան աւելի բարուոք օրեր: Մթնոլորտը թեթևացաւ: Ղարաբաղցին սկսեց իրեն աւելի ամուր զգալ պապենական հողի վրայ, սկսեց աւելի ազատ մտածել, աւելի ազատ արտայայտել իր իղձերը Մայր Հայաստանի նկատմամբ: Գնալ-գալը շատացաւ, հեշտացաւ: Նա այլեւս վտանգ չ՚էր տեսնում իր հայ լինելը, իր ազգային արժանապատուութիւնը ցոյց տալուց: Համարձակուեց նոյնիսկ օրինական պահանջներ ներկայացնել:
Լեռնային Ղարաբաղի մարզային կենտրոնը` Ստեփանակերտը, որ տարիներ շարունակ հողին էր կպել ու հողից վեր բարձրանալու ուժ ու կարողութիւն չ՚ունէր, միանգամից բացեց թեւերը, կառուցման շունչ ու թափ առաւ, ծաւալուեց, մեծացաւ, գեղեցկացաւ: Աճեցին մտաւորականներ, որոնք արդէն կարող էին մարզի հայութեան անունից խօսել, ներկայացնել նրա խոհերն ու պահանջները:
Լեռնային Ղարաբաղը արդէն ունէր իր գրողները, դերասանները, երգիչները, իր գիտնականները,, մշակոյթի օճախները: Ազգային կեանքը մի տեսակ աշխուժացաւ:
Սակայն մարզի հայութիւնը դժգոհ էր իր վիճակից, որովհետեւ այդպէս էլ մնում էր որպէս հատուած, բաժանուած Մայր Հայաստանից:
Այս բանը զգում էին Ադրբեջանի նոր ղեկավարները, որոնք չէին ազատուել ու չէին էլ ուզում ազատուել իրենց նախորդների մտայնութիւնից ու չար ծրագրերից: Նրանք զգում էին, որ փոխուել են ժամանակները և իրենց հայահալած քաղաքականութեան դէմ բողոքողներին այլեւս չէին կարող բանտ ու աքսոր քշել: Ուրեմն, պէտք էր նոր եղանակներ գտնել հին «մեղաւորներին» վնասազերծելու համար: Շուտով գտան այդ եղանակները: Սովորական դարձան աշխատանքից հեռացնելու, կուսակցական տոյժ ու պատիժ տալու փաստերը:
Չուշացան նաեւ ադրբեջանական ազգամոլութեան գաղափարախօսները: Նրանք իրենց մամուլն ու գրքերը լցրեցին ամէնաբազմազան անհեթեթութիւններով, որոնցից մէկի համաձայն, Ղարաբաղի հայերը խեղճ եկուորներ են համարւում իրենց հողի վրայ: Միւսի կարծիքով, նոյն այդ հայերը ոչ թէ իսկական հայեր են, այլ բռնութեամբ հայացուած աղուաններ կամ թուրքեր: Իսկ մի երրորդը Ղարաբաղի «ինքնավարութեան» 40-ամեակը «ողջունեց» հետեւեալ բարբաջանքով.
«Եղել է Շուշին, Աղդամը, բայց նրանց միջեւ ընկած Ստեփանակերտ քաղաք չի եղել»: Իբր հայկականը 40 տարվա ընթացքին է, որ ընկել է ադրբեջանական երկու քաղաքների արանքը: Շուշի քաղաքի փառահեղ մասը, որ հայկական է եղել, կործանել են 1920 թուին, վերջերս էլ աւերակներն են վերացել գետնի երեսից, որպէսզի չարագործութիւնը վկայող ոչինչ չմնայ: Հիմա էլ, օրը ցերեկով կոչ են անում վերացնելու քաղաքի հայկական գերեզմանոցը:
Եւ այսպէս. Սկսուել է մի նոր արշաւ Ղարաբաղի հայութեան դէմ: Սկզբում զգուշաւոր, իսկ յետոյ` բացայայտ ու սանձարձակ: Հրազէնով, խուլիգանի դանակով եւ մահ պատճառող այլեւայլ միջոցներով, Ղարաբաղի տարբեր վայրերում հայեր սպանուեցին: Օրերից մի օր սպանուեց…, ո՜չ յօշոտուեց, խոշտանգուեց 8-ամեայ մի հայ տղայ: Մարդասպաններին գտան, երեք ադրբեջանցիներ էին, որոնցից մէկը այն դպրոցի դիրեկտորն էր, որտեղ սովորում էր այդ ութամեայ տղան:
Մարդասպաններին դատեցին եւ դատավճիռը կարդացին Ստեփանակերտի քաղաքային այգում, բացօթեայ: Դատական որոշումը մեղմ էր ու անարդար: Ժողովուրդը, որ այլեւս չէր կարող համբերել` զայրացաւ, պոռթկաց ու դիմեց ինքնադատաստանի, վառեց երեք մարդասպաններին: Դրան հետեւեց մի ահեղ հաշուեյարդար, որը ահա վեց տարի է չի աւարտւում ու չի մեղմանում: Բանտերը լցուեցին ղարաբաղցի հայերով, որոնցից շատերը տանջամահ եղան հենց բանտի մէջ:
Սարսափը տարածուեց ամէնուր, սպանութիւններ տեղի ունեցան մարզի տարբեր վայրերում: Ստեփանակերտի շրջանի Կրասնի գիւղում ադրբեջանցի զինուորականները մորթեցին մի հայ գեղջկուհու եւ մնացին անպատիժ: Մարտակերտում ոչնչացրին կոլխոզային պահակի ամբողջ ընտանիքը: Ոճրագործները մինչեւ օրս էլ չեն «յայտնաբերուել»: Չեն «յայտնաբերուել» նաեւ այն գիշերահէնները, որոնք Նոր Շէնի դաշտում սպանեցին երկու հայ տրակտորիստի: Իսկ Շուշիի մասին խօսելն աւելորդ է, քանի որ այնտեղ իւրաքանչիւր ամիս հայ է սպանւում դանակով, ատրճանակի գնդակով, կամ էլ` մահադեղով:
Սպանութիւնների, ահաբեկումների այս շարքը վերջ չունի, քանի որ ամէն շաբաթ մի նորն ու առաւել ահաւորն է կատարւում: Վերջերս էլ ավտովթարի կազմակերպումով սպանել են մարզի գլխաւոր վիրաբոյժ Շահէն Դանիէլեանին: Մարզի վախկոտ ղեկավարները ջանում են այդ ստոր յանցագործութիւնը ներկայացնել որպէս պատահական աղէտ: Ադրբեջանի ազգամոլ ղեկավարները Ղարաբաղը նուաճելու ամէնահուսալի միջոցներից մէկն են համարում մարզի աչքաբաց ու համարձակ մտաւորականների դէմ նիւթուող հալածանքները: Մարզում ստեղծել են մի այնպիսի վիճակ, արդարութեան մասին խօսք ասող եւ ընդվզող մտաւորականների շուրջը կրակի այնպիսի օղակ, որ նրանք թողել են տուն-տեղ, պապենական տուն ու բնակավայր, եւ ապաստան են գտել ուրիշ վայրերում: Նրանց ետեւից հեռանում են նաեւ արհեստաւորներն ու մասնագէտները: Նրանք ուրիշ ելք չեն տեսնում դուրս գալու այն վիճակից, որ Ադրբեջանի հայատեաց ղեկավարները եւ նրանց սպառնալիքի տակ ճզմուած հայ ապիկար պաշտօնեաներն են ստեղծել Ղարաբաղի անպաշտպան հայութեան համար:
Որպէսզի պարզ լինի, թէ Ղարաբաղի հայերի ադրբեջանականացումը ինչպիսի միջոցներով է կատարուում, բաւական է յիշել Ստեփանակերտի Մանկավարժական ինստիտուտի չարաբաստիկ օրինակը:
Ինստիտուտի կէսն ադրբեջանական է`ադրբեջանցիների համար, այն էլ` ոչ ղարաբաղաբնակ ադրբեջանցիների, այլ ուրիշ վայրերից եկող ադրբեջանցիների:
Հարց է ծագում. Ինչո՞ւ պիտի դրսից եկող ադրբեջանցին ուսանի Ղարաբաղում եւ ոչ թէ տեղաբնակը: Պատասխանը յստակ է. Ադրբեջանական բաժանմունքը պիտի վերածուէր լրտեսական կենտրոնի: Ինստիտուտն աւարտող ադրբեջանցիները գնալով շատացան Ղարաբաղում եւ օրէօր բազմապատկուելով, իրենց ձեռքն առան Ղարաբաղի վարչական օղակներն ու զանազան պաշտօններ: Ստեփանակերտի միլիցիայում (Ոստիկանութիւն) աշխատողների հիմնական մասը ադրբեջանցիներ են, եւ նրանք է, որ պիտի «պաշտպանեն» հայ աշխատաւորների իրաւունքները…
Ծանր, հուսահատ վիճակ է ապրում հայոց Ղարաբաղը: Ղարաբաղցին շատ է բողոքել, ընդվզել է իր արդար իրաւունքները պաշտպանելու համար, բայց միշտ էլ մնացել է անպաշտպան:
– Եւ ինչո՞ւ, մինչեւ ե՞րբ…Ոչ մի հանրապետութիւնում այնքան շատ չեն խօսում եղբայրութեան մասին, որքան Ադրբեջանում:
– Ո՞ւր է եղբայրութիւնը, ո՞ւր են Ղարաբաղի հայութեան եղբայրները…Եթէ չեն ցաւում ուրիշների սրտերը, եթէ այսպիսին են նրա հետ եղբայրացածները, ապա ի՞նչ են մտածում արիւնակից եղբայրները, հայ եղբայրները: