Շարունակւում են Արցախի հոգեւոր-պատմական ժառանգութեան պահպանութեան ուղղութեամբ Արեւմտեան թեմի եւ Առաջնորդ Գերշ. Տ. Յովնան Արք. Տէրտէրեանի ջանքերն ու ծրագրերը։ Արցախի աջակցութեան զանազան բարեսիրական եւ ֆինանսական աջակցութեան ծրագրերի հետ մէկտեղ շեշտելի են նաեւ գիտական նախաձեռնութիւնները, որոնք մեկնարկել են դեռեւս 2020 թ. դեկտեմբերին եւ շարունակւում են այժմ։
Դեռեւս 44-օրեայ պատերազմից շաբաթներ անց՝ 2020 թ. Նոյեմբեր 27-ին Յովնան Արք. Տէրտէրեանին հասցէագրուած՝ Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ. Կաթողիկոսի 1058 թուակիր նամակով տեղեկացւում էր, որ հայրապետական տնօրինութեամբ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնում ստեղծուել է «Արցախի հոգեւոր-մշակութային ժառանգութեան հարցերով» յատուկ գրասենեակ, որի առաքելութիւնն է՝ միջազգային կառոյցների, պետական մարմինների հետ համագործակցութեամբ քայլեր ձեռնարկել Ադրբեջանական տիրապետութեանն անցած տարածքներում Արցախի հոգեւոր-պատմական ժառանգութեան պահպութեան համար։
Անմիջապէս Յովնան Արքեպիսկոպոսը Արեւմտեան թեմից ներս քննարկման հրաւիրեց հեղինակաւոր հայագէտների ու հասարական գործիչների, հիմնադրուեց Արցախի հոգեւոր-մշակութային ժառանգութեան հարցերով յանձնաժողով, որ սկսեց հետեւողական կերպով ծրագրեր մշակել եւ առցանց պարբերական ժողովներով իրականացնել։ Յովնան Արք. Տէրտէրեանի ատենապետութեամբ այդ յանձնաժողովի անդամներն են.
Տ. Յովնան Արք. Տէրտէրեան, Ատենապետ, Առաջնորդ Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւմտեան թեմի
Տ. Վիգէն Արք. Այքազեան, Հայց. Եկեցեղու ԱՄՆ Արեւելեան թեմի էկումենիկ գրասենեակի տնօրէն եւ թեմական պատուիրակ
Տ. Յովակիմ Եպս. Մանուկեան, Առաջնորդ Հայց. Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի Թեմի
Տ. Տիրան Եպս. Պետրոսեան, Կենտրոնական Եւրոպայի և Սկանդինաւիայի Հայրապետական Պատուիրակ
Տ. Բագրատ Ծ. Վրդ. Պէրճէկեան, Սան Դիեգոյի Ս. Կարապետ Հայց. եկեղեցու Հոգեւոր Հովիւ
Տ. Գարեգին Վրդ. Համբարձումեան, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Արցախի հոգևոր-մշակութային ժառանգութեան գրասենեակի տնօրէն
Անուշ Խուրշուդեան, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Արցախի հոգևոր-մշակութային ժառանգութեան գրասենեակի գիտական քարտուղար
Ռոբերտ Աւետիսեան, ԱՄՆ-ում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան մշտական ներկայացուցիչ
Դոկտոր Մարի Փափազեան, Սան Խոսեի պետական համալսարանի նախկին նախագահ, ԱՄՆ
Պրոֆ. Քրիստինա Մարանցի, Թաֆթս համալսարանի պրոֆեսոր, Արուեստի պատմութեան դեպարտամենտ, ԱՄՆ
Պրոֆ. Հեղնար Զէյթլեան Ուաթընփաու, Արուեստի պատմութեան պրոֆեսոր, Կալիֆորնիայի համալսարան, Դեւիս
Պրոֆ. Պարլօ Սրկ. Տէր Մկրտիչեան, Հայկ եւ Իսաբել Պէրպէրեանի անուան Հայագիտութեան Ամպիոնի Տնօրէն, Քալիֆորնիա Պետական Համալսարան
Դոկտոր Սերջիո Լա Պորտա, Հայկ եւ Իսաբել Պէրպէրեանի անուան Հայագիտութեան Ամպիոնի պրոֆեսոր, Քալիֆորնիա Պետական Համալսարան
Պրոֆ. Ռաքել Քոշքարեան, Լաֆայեթի քոլեջի Պատմութեան ֆակուլտետի դոցենտ, Իսթոն, ԱՄՆ
Սիմոն Մաղաքեան, Թաֆթս համալսարանի այցելու գիտնական, Կոլորադոյի համալսարանի միջազգայնագիտութեան դասախոս, Դենվեր
Դոկտոր Հրաչ Չիլինգարեան, Օքսֆորդի Համալսարանի Արեւլագիտութեան ամպիոնի դասախօս
Դոկտոր Յակոբ Փանոսեան, ԱՐՓԱ Հիմնարկի Նախագահ
Դոկտոր Եասմին Դում-Թրագութ, Զալցբուրգի համալսարանի Քրիստոնեայ Արեւելքի հետազօտութեան կենտրոնի Տնօրէն
Ժորա Մանուչերեան, Հայկական ճարտարապետութիւնն ուսումնասիրող կազմակերպութեան Նախագահ
Նորայր Պօղոսեան, Արեւմտեան թեմի Առաջնորդարանի աշխատակից, Բանասիրական գիտ. թեկնածու, ԵՊՀ դոցենտ
Արմինէ Պօղոսեան, փորձագէտ-իրաւաբան, Մեծ Բրիտանիա
Յանձնաժողովի քննարկումները ուղղութիւն տուեցին եւ մեծապէս կազմակերպեցին «Միջազգային կրօնական ազատութիւն և խաղաղութիւն» խորագրով համաժողովը, որ անցկացուեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում 2021 թվականի սեպտեմբերի 9-10-ը Վեհափառ Հայրապետի օրհնութեամբ եւ հովաւորութեամբ, եւ ունեցաւ բազմաթիւ երկրների հոգեւորական, գիտնական ու քաղաքական գործիչ մասնակիցների հեղինակաւոր կազմ։
Համաժողովի ընդունած ամփոփիչ յայտարարութեան մէջ ի մասնաւորի նշւում է. «Արցախի սրբավայրերը պէտք է պահպանուեն ներկայ և գալիք սերունդների համար՝ արժանապատուութեամբ, ամբողջականութեամբ և յարգանքով իրենց անուան և դաւանանքի ինքնութեան նկատմամբ: Դրանք պէտք է պահպանուեն և՛ որպէս կրօնական նշանակութեան վայրեր, և՛ որպէս իրենց համայնքների և մարդկութեան պատմական, մշակութային և բնապահպանական ժառանգութիւն»:
Նշելի է, որ Սուրբ Էջմիածնի 2021 թվականի սեպտեմբերի 9-10-ի համաժողովի կազմակերպական հարցերից զատ, դրա անցկացման ողջ ֆինանսական աջակցութիւնը նոյնպէս հոգացել է Արեւմտեան թեմը։
Յովնան Արք. Տէրտէրեանի աջակցութեամբ է վերահրատարկւում նաեւ «Արցախի հայկական հոգեւոր-մշակութային ժառանգութիւնը» (Ադրբեջանի կողմից ներկայիս բռնազաւթած տարածքում գտնուող նշանաւոր սրբավայրերը) կարեւոր՝ փաստերով, քարտեզներով եւ լուսանկարներով հարուստ աշխատութիւնը, որի հեղինակներն են Եասմին Դում-Թրագութը, Քրիստինա Մարանցին եւ Սերժիո Լա Պորտան։ Հրատարակչական նախաձեռնութիւնները յետագայի համար նոյնպէս ծրագրուած են։
Գործարկուել է եւ այժմ էլ գործում է յատուկ այդ նպատակով ստեղծուած կայքը https://www.irfpeace.org/։ Միջազգային կրօնական ազատութիւն եւ խաղաղութիւն խորագրով կայքը պարունակում է նիւթեր թէ՛ համաժողովի, թէ՛ առհասարակ Արցախի հոգեւոր-մշակութային ժառանգութեան պահպանութեան հարցերի վերաբերեալ։
Արցախի պաշտպանութեան քայլերի շարքում յիշատակելի են նաեւ 2021 թուականի ընթացքում Յովնան Արք. Տէրտէրեանի մի շարք նամակները՝ ուղղուած ԱՄՆ պետական գործիչներին ու կոնգրեսականներին, որպէսզի իրենց ձայնը լսելի դարձնեն ի պաշտպանութիւն Արցախի։
Թէ 44-օրեայի ընթացքում, թէ յետագայ շրջանում Արեւմտեան թեմի Առաջնորդ Սրբազանի յանձնարարութեամբ բազմաթիւ հոգեւոր արարողութիւններ են կատարուել թեմի եկեղեցիներում, կանգնեցուել են յիշատակի խաչքարներ։ Բազմաթիւ են նաեւ Յովնան Արք. Տէրտէրեանի կոչերը՝ հաւատացեալ հայորդիներին դէպի Արցախ ու դէպի հայրենիք ուղղորդելու համար, «Հայրենիքը մեր առաքելութիւնն է» խորհուրդի ներքոյ։ «Մեր նահատակ զինուորները կեանք զոհաբերեցին, որպէսզի շարունակենք ապրիլ ճշմարիտ հաւատով ու հայրենասիրութեամբ։ Երկինքէն վար նայող մեր հերոս նահատակ զինուորները կը պարտադրեն մեզ մնալու սիրոյ մէջ, միաբանուած և տեսլապաշտ, ինչպիսին եղան իրենք իրենց անձնազոհութեամբ», նշում է Յովնան Արքեպիսկոպոսը «Ոչ հոգու պարտութիւն» քարոզի մէջ։
2022 թ. Ապրիլի 3-ին Աղօթքի եւ զօրակցութեան արարողութիւն կազմակերպուեց Ս. Ղեւոնդեանց Մայր Տաճարին մէջ, յաջակցութիւն Արցախի եւ Հայոց բանակին, մասնակցութեամբ յարանուանութեանց եկեղեցիների պետերի եւ հոծ հաւատացեալների։
Թուարկուած ծրագրերին զուգահեռ, յառաջիկայում նոյնպէս նախատեսուած են մի շարք քայլեր։ Մայիսի 13-14-ին Յովնան Սրբազանը մասնակցելու է Վիեննայում կայանալիք հեղինակաւոր ու ներկայացուցչական կոնֆերանսին եւ աշխատաժողովին։ «Մշակոյթը հակամարտութիւների մէջ. Հարաւային Կովկասն այսօր» (Culture in Conflict: The South Caucasus today) խորագրով գիտաժողովին նա կը ներկայացնի «Արցախի հոգեւոր ժառանգութիւնը եւ եկեղեցու դերը դրա պահպանութեան հարցում» (The Spiritual Heritage of Artsakh and the role of Church in Heritage protection) զեկուցումը, որում ներկայացւում է Արցախի հոգեւոր ժառանգութեան անտրոհելի մասը կազմող Գանձասար, Ամարաս, Դադիվանք, Գտչավանք, Ծիծեռնավանք եւ տասնեակ այլ եկեղեցիներն ու վանքերը, որոնք մշտապէս եղել են Արցախի թեմի հովանու ներքոյ եւ ծառայել են հայերի հոգեւոր ու մշակութային պահանջմունքներին, եւ յատկապէս կարեւորւում է դրանց պահպանութեան իրաւական հիմքերը ապահովելը, եւ այդտեղ մեծ դերակատութիւն ունեն նաեւ միջազգային կառոյցները։
Կենտրոնական Եւրոպայի և Սկանդինաւիայի Հայրապետական Պատուիրակ Տ. Տիրան Եպս. Պետրոսեանի գլխաւորութեամբ կազմակերպուող Վիեննայի գիտաժողովի նախաձեռնութեան հարցում մեծագոյն դերակատարութիւն ունի հայագէտ, Զալցբուրգի համալսարանի Քրիստոնեայ Արեւելքի հետազօտութեան կենտրոնի տնօրէն դոկտոր Յասմին Դում-Թրագուտը, աջակցութեամբ Աւստրիայի Blue Shield-ի, Ռերիխ ընկերութեան, Արցախի հայկական մշակութային ժառանգութեան պահպանման աւստրիական կոմիտէի, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի Արցախի հոգեւոր-մշակութային ժառանգութեան հարցերով գրասենեակի։
Ներկայիս նախապատրաստական ընթացքի մէջ է ԱՄՆ Արեւմտեան ափի գիտաժողովի կազմակերպումը։ 2022 թ. աշնանը կազմակերպուելիք այդ գիտաժողովին կը մասնակցեն անուանի գիտական, քաղաքական ու կրօնական գործիչներ` իրենց ձայնը բարձրացնելու ընդդէմ մշակութային ու հոգեւոր զեղծարարութիւնների ու աւիրումների։
Արցախին նուիրուած նման ծրագրերն ու հովանաւորութեան ձեռնարկները, այդ թւում՝ գրքերի հրատակութեան հովանաւորութիւնները, շարունակական են։