(Արտաշէս Քալանթարեան)
ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
Այս օրերին Երեւանի փողոցներից մէկը անուանակոչուել է նշանաւոր գրող, դրամատուրգ, Ֆելիետոնիստ (Ֆելիետոն,- իրական փաստերի վրայ հիմնուած կծու, ծաղրալի գրութիւն) հասարակական գործիչ Արտաշէս Քալանթարեանի անունով:
Անցեալ դարի 60-ականների վերջերին, ես արդէն քիչ թէ շատ ճանաչուած լրագրող էի համարւում: Մամուլում տպագրուած իմ նիւթերը կարդալուց բացի, ագահօրէն փնտռում էի Արտաշէս Քալանթարեանի Ֆելիետոնները:
Աշխատանքի բերումով, մեր մտերմութիւնը սահմանափակւում էր միայն իրար ողջունելով: Եւ ահա, տարիներ անց, արդէն Ամերիկայում…
Խօսքը տալիս եմ իրեն` Արտաշէս Քալանթարեանին, որի մի քանի պարբերութիւնը վերցուած է անձիս վերաբերող նրա «Կարօտի կանչը» յօդուածից («Խորհրդային Հայաստան», Երեւան, 10 Ապրիլ, 1990):
Մի քանի ամիս առաջ Լոս Անջելէս քաղաքի արուարձաններից մէկով անցնելիս, մէկ էլ յանկարծ մի շինութեան վրայ անգլերէնից բացի հայերէնով կարդացի` «Տպարան Անի»: Ես ինչպէ՞ս կարող էի արտասահմանում չմտնել մի տպարան, որի անունը «Անի» է: Գրասենեակում նստած էր սեւ մազերով ու սեւ աչք-ունքով շատ գեղեցիկ մի երիտասարդ:
– Հայ ե՞ս տղայ ջան,- հարցրի ես:
– Այո՜, հայ եմ, տեսնում եմ` դուք էլ էք հայ, հայրենիքի՞ց էք:
– Գրող է,- ներկայացրեց ինձ իմ ընկեր Յակոբը:
– Ես «Անի» տպարանի տէրն եմ, իմ անունը Արամ է: Հաւանաբար դուք իմ հայրիկին կը ճանաչէք:
– Ո՞վ է հայրիկդ տղաս:
– Հենրիկ Անասեանը:
– Հենրիկ Անասեա~նը,- նշանաւոր արեւելագէտ, բանասէր ու պատմաբան Յակոբ Անասեանի որդի~ն:
… Այսինքն` ինչո՞ւ եմ հարցնում: Հենրիկ Անասեանը ճիշդ այդպիսի աչք-ունքով մի երիտասարդ էր, որ թղթակցութիւններ էր բերում «Երեւան» թերթի խմբագրութիւն: Յետոյ շրջուեց միանգամից, որոշեց դիրիժոր դառնալ, աւարտեց կոնսերվատորիան եւ կարճ ժամանակում համբաւ ձեռք բերեց որպէս Հանրապետութեան նշանաւոր խմբավարներից մէկը:
– Կ՚ ուզէ՞ք հայրիկիս հետ խօսել, շատ կ՚ ուրախանայ,- ասաց Արամը` հեռախօսի վրայ թուէր հաւաքելով:
Հենց այսպէս, միանգամայն պատահականօրէն ես գտայ Երեւանցի իմ հին գրչընկերոջն ու բարեկամին:
– Հայրի~կ, գիտե՞ս ով է հիմա իմ տպարանում,- ընկալուչի միջից բարձրաձայնում է Արամս, – որ ասեմ` չես հաւատայ, քո ընկերը, գրող Արտաշէս Քալանթարեանը
– Ի՞նչ…, Արտաշէ՞սը…, ո՞նց, ի՞նչպէս…
– Ուզում ե՞ս խօսել նրա հետ:
– Ո՜չ, ո՜չ տղաս, ժամանակ չկորցնենք, ես մի կէս ժամից այդտեղ կը լինեմ, թող տեղ չգհայ, զբաղեցրու մինչեւ տեղ հասնեմ:
Քսան վայրկեանից` տպարանում եմ: Գրկում ենք իրար ես ու Արտաշէսը, փաթաթւում, ինչո՞ւ ոչ` համբուրւում նաեւ`կորած եղբօրը գտած լինելու խաբկանքի նման:
– Հենրիկ, ծանօթացիր, ընկերս է` Յակոբը, նրա հրաւէրով ենք եկել ես ու կինս: Դժբախտաբար մեր ժամանումը համընկաւ նրա կնոջ թաղման արարողութեանը: Մէկ շաբաթ է, որ այստեղ ենք, եւ, հաւանաբար, ժամանակը չլրացած, մի քանի օրից կը վերադառնանք Հայաստան:
– Ի՞նչ…, վերադառնա՞լ…, ինչո՞ւ, նման բան չկայ, չի կարող լինել,- էս ի՞նչ է ասում Արտաշէսը Յակոբ…
– Ի՞նչ ասեմ Հենրիկ, դու վաղուց ես Հոլիվուդում, ուր կեանք կայ, եռուզեռ: Էս Մոնթէբելլոն անապատի պէս տեղ է: Հայկական միջավայր չկայ: Ձանձրոյթից չգիտես ինչ անել: Ես էլ հնարաւորութիւն չունեմ աշխատանքս թողնել ու մերոնցով զբաղուել:
– Լաւ, Յակոբ ջան, կարծում եմ չես նեղանայ եթէ ընկերոջդ տանեմ մեր տուն, ուր գնացող-էկողը շատ, շարժում կայ:, ես էլ ազատ ժամանակ ունեմ, հը~, ի՞նչ ես ասում:
– Ի՞նչ պիտի ասեմ եղբայր, շնորհակալ եմ, դու ինձ ազատեցիր մեծ հոգսից: …
– Լաւ, լա~ւ, Յակոբ ջան, մի յուզուիր, որոշուած է, , իսկ դու` Արամ ջան, շրջուելով տղայիս կողմը ասացի,- գործդ թող, թռի տուն, մամայիդ հետ կարգադրութիւններ արէք, ես Արտաշէսին եւ կնոջը բերում եմ մեր տուն:
… Արտաշէսի եւ իր կնոջ` Ջուլիետայի մեր տուն մտնելու առաջին իսկ վայրկեանից մի տեսակ շէնացաւ մեր տունը: Հրճուանք, բերկրանք, իսկական երեւանեան խինդն ու ուրախութիւնը քսան օր անդադրում թեւածեցին մեր տան մէջ եւ առօրեայում: Ոչ մի օտարութեան զգացողութիւն միմեանց նկատմամբ: Արտաշէսի անմիջական, անկեղծ, սրտբաց վարակիչ բնաւորութիւնը հրճուանք էր առաջացնում իրեն շրջապատող մարդկանց մօտ:
– Հենրիկ, սա տղուն հոգ տարէք, իրեն համար լաւ չէ այսքան աշխոյժ ըլլալը,- ասաց սրտաբան, ՄԱՍԻՍ շաբաթաթերթի խմբագիր Յարութիւն Սաղրեանը` մեր տան բակի տաղաւարի տակ, խնջոյքի պահին: Մինչ այդ օրը, իմ խնդրանքին ընդառաջելով, դոկտորը եւ մէկ օտար ճանաչուած սրտաբան գտան, որ Արտաշէսի սիրտը յոգնած է եւ անհրաժեշտ է լուրջ հետազօտութիւն անել:
Ասես-չ՚ ասես` միեւնոյնն է, այդպիսին էր Արտաշէսը, իրադրութեան, միջավայրի տէրն ու տնօրէնը, սեղանապետն (թամադայ) ու ժողովրդական երգերի փայլուն կատարողը: Իմանալով իր սրտի տկար լինելը, նա երբեք իրեն չէր խնայում: Նա գերագոյն հաճոյք էր ստանում շուրջիններին ուրախ պահելով: Նրա համով-հոտով անէկդոտները ներկայացնելու վարպետութիւնից բոլորս ուշաթափ էինք լինում բարձրաձայն հռհռոցից:
Երբեք չէիր ասի, որ նա այն լուրջ, խոհուն մտաւորական գրողն է, որի սուր, խայթող գրիչից սարսափում էին երկրի նախարարներն անգամ:
Մեր քսանօրեայ համատեղ կեցութեան ընթացքում ես զգում էի, որ Արտաշէսը մի տեսակ շտապում էր, ուզում էր շատ բան տեսնել, շատ բան վայելել: Մանկան հրճուանք էր ապրում Լաս Վեկասի ներկայացումները դիտելիս: Հազիւ էինք կարողանում նրան հեռացնել խաղատների մեքենաներից, որոնցից վար սահող մետաղադրամների շխշխկոցի հաճոյքից վեր էր թռնում նստած տեղից եւ ի լուր ամէնի բղաւում,- Էկա~ւ Հենրիկ, էկա~ւ,- չմոռանալով մի նոր սիգարետ տանել շրթներին:
Լաս Վեգասից ոչ պակաս հաճոյք վայելեց իմ բարի Արտաշէսը Դիզնիլենդում եւ Հոլիվուդի ֆիլմաշխարհ` Universal Studio-յում:
…Անցան ուրախ եւ երջանիկ օրերը: Բաժանման պահը սոսկալի էր: 20 օր տեւած մեր համատեղ կեանքը այնպէս էր մեզ մտերմացրել, որ իւրաքանչիւրիս թւում էր թէ մի ամբողջ կեանք ենք մի յարկի տակ անցկացրել: Միակ մխիթարութիւնն այն էր, որ մենք հինգ ամիս անց կրկին հանդիպելու էինք Մայր Հայրենիքում:
1990 թուականի Ապրիլ 12-ին եւ 14-ին հեղինակային համերգներով ելոյթ էի ունենալու Հայֆիլհարմոնիայի Համերգային Մեծ դահլիճում: 43 հոգուց կազմուած երգչախումբս մէկ գիշեր անցկացնելով Հարաւսլավիայում, Ապրիլի 8-ին թռանք Մոսկուա: Այստեղ արդէն կատարեալ խառնաշփոթ էր, իրարանցում, անտէրութիւն: Երեւան թռչող օդանաւ չկայ: Մարդիկ, երեք օր շարունակ օդանաւի են սպասում: Վերջապէս յայտարարուեց Երեւան թռչող չուերթի թիւը: Բնական է` մերը չէր: Մէկ էլ տեսնեմ հայ օդաչուների խումբը գեղեցկուհի սպասարկուհիներով շրջապատուած ուղղուում է դէպի օդանաւ: Անմիջապէս մի յանդուգն միտք առկայծեց ուղեղումս: Մօտեցայ օդաչուների խմբին ու բացատրեցի իմ եւ խմբի վիճակի մասին, հասկացնել տալով, որ, եթէ ամէնաուշը վաղը կէսօրին Երեւանում չլինենք` վտանգի տակ կը դրուեն մեր ելոյթները Մայր Հայրենիքում:
– Իսկ մենք ի՞նչ կարող ենք անել ընկեր ջան, տեսնում էք թէ ինչ վիճակ է տիրում երկրում, շունը տիրոջը չի ճանաչում, սա էլ Գորբաչովեան վերակառուցման արդիւնքից է- ասաց հաւանաբար աւագ օդաչուն:
– Խնդրում եմ գոնէ տղայիս տարէք ձեզ հետ, Երեւանում մարդիկ կան, որոնք կարող են մեզ դուրս հանել այս անելանելի վիճակից:
– Ո՞ւր է տղադ, ասա թող մօտենայ:
– Արամ մօտ արի տղաս, դու մենակդ գնում ես ու անմիջապէս կապւում Արտաշէսի հետ եւ նրան բացատրում մեր վիճակի մասին, նա կը կարողանայ օգնել մեզ:
– Մենք կ՚ օգնենք ձեզ: Դէ~, տղայ ջան, հետեւիր մեզ,- ասաց օդաչուն:
Արամի մեկնելուց յետոյ, կռուով-շառով կարողացայ մի սրահ ապահովել խմբիս համար ու ամբողջ գիշեր, բոլորս միասին առանց քնելու, ուտել-խմելով նշեցինք Մարիետայի ծննդեան օրը: Մեր խմբին էին միացել երեք լիբանանահայ երիտասարդներ, որոնց խոստացել էի հնարաւորութեան դէպքում իրենց ներգրաւել խմբի կազմում:
Առաւօտեան 11-ի կողմերը սրահ մտաւ ուսադիրներով մի պաշտօնեայ կին:
– Ո՞վ է ձեր խմբի ղեկավարը, խնդրում եմ մօտենալ:
– Ես եմ յարգելի տիկին, լսում եմ ձեզ,-ասացի ես:
– Ձեր բախտը բերել է,- մի տեսակ շոյուած իմ պատասխանից,- ժպտալով ասաց ու շարունակեց,- Սոչի թռչող օդանաւը հանուած է չուերթից եւ տրամադրուած է միայն ձեր խմբին: Քանի՞ հոգի է խումբը:
– 46, յարգելի կապիտան,- պատասխանեցի:
-, Ձեզ քսան րոպէ ժամանակ հաւաքուէք: Ես կը գամ ձեր ետեւից:
Աննկարագրելի հրճուանք, ուրախութիւն: Հստակ էր, որ այս ամէն պատմութեան մէջ իմ Արտաշէսի մատը խառն էր:
Երեւանի օդակայանում` դիմաւորողների հսկայ խումբ: Ծաղկեփնջերի տօնահանդէս: Մթնոլորտը փոքր-ինչ խաղաղուելուց յետոյ ինձ ու Մարիետային են մօտենում Արտաշէսը եւ շքեղ ծաղկեփունջը ձեռին Ջուլիետան: Հարազատից էլ աւելի հարազատ դարձած մեր աննման զոյգը: Խօսքեր չկան, միայն գրկախառնութիւն ու արցունքոտ աչքեր: Բաժանուելիս Արտաշէսն ասաց.
– Հենրիկ, վաղը Ապրիլի 10-ն է չէ՞, քո ծննդեան օրը: Նշում ենք մեր տանը: Մի տաս հոգով հաւաքուէք եկէք:
Այդ վայրկեանին մեզ մօտեցաւ սանիկս` Ռուբիկը:
– Արտաշէս ջան, ծանօթացիր խնդրեմ սանիկս է, շատ լաւ գիտի եղբօրդ:
– Ուրեմն նրան էլ նկատի առ:
Դա մի սովորական ծնունդի երեկոյ չէր: Ասմունք, երգ, հումոր, յիշողութիւն ու ճոխից էլ ճոխ սեղան` ընդգծուած հիւրասիրութեամբ: Բազում կենացներ: Կէսգիշերն անց էր, ուզում ենք վեր կենալ, Արտաշէսը թէ`- մի կենաց եմ առաջարկում` ով չխմի` թող աշխատավարձի յոյսին մնայ…
Համընդհանուր ծիծաղը մոռացնել տուեց կենացը փոքր-ինչ օրօրուող իմ քաղցր, հեզ ու բարի ընկերոջը, որի արդիւնքում մի կէս ժամով էլ երկարեց այդ չքնաղ երեկոն:
Դա իմ վերջին հանդիպումն էր Արտաշէսի հետ:
Ես եւ իմ երգչախումբը դարձեալ հրաւիրուած էինք 1991-ին համերգներ տալու Երեւանում: Ես խոստացել էի մինչ գնալը հրաւէր ուղարկել Արտաշէսին, որպէսզի գայ Լոս Անջելէս` սրտի վիրահատութեան համար: Մենք արդէն որոշ կարգադրութիւններ արել էինք այդ ուղղութեամբ: Ես հրաւէրն ուղարկեցի անձի միջոցով, ու անմիջապէս հեռաձայնով տեղեակ պահեցի նրան Մեր խօսակցութեան յաջորդ օրը նրան են յանձնում այնքան սպասուած ծրարը:
– Եւ ի՞նչ…, հրաւէրը ստանալու հրճուանքին ու բերկրանքին չի դիմանում իմ լա~,ւ, բարի ընկերոջ` Արտաշէս Քալանթարեանի տանջուած ու չարչրկուած սիրտը ու նա մահանում է 1991 թ. Փետրուար 23-ին:
Արտաշէսի մահից յետոյ տարիներ շարունակ շարունակուեցին մեր յարաբերութիւնները իր կնոջ եւ զաւակների հետ: 1996-ին Մեր տանը երկու շաբաթով հիւրընկալեցինք կնոջը` Ջուլիետային, որին մտերմաբար արդէն Ջուլիկ էինք անուանում: Բացի դրանից, Ջուլիկը մի քանի անգան մէկ-երկու օրով իջեւանում էր մեր տանը` աւագ որդու` Արտակի մօտ, Սիաթլ գնալու ճանապարհին:
Ես ու Մարիետան էլ տարիներ առաջ մէկ շաբաթ վայելել ենք Սիաթըլի հանրաճանաչ Mirosoft ընկերութեան մէջ մեծ պաշտօնի տիրացած Արտակի հիւրընկալութիւնը: