ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Կիրակի, 3 Նոյեմբերին, Պոլսահայ միութեան Մշակութային յանձնախումբը կազմակերպած էր գիրքի ծանօթացման երեկոյ մը «Անթէպ 1915, Ցեղասպանութիւն եւ յանցագործներ» խորագրով, որուն հեղինակն է պատմաբան Դոկտ. Իւմիթ Քուրթ:
Բացման խօսքով հանդէս եկաւ Մշակութային յանձնախումբի ատենապետ եւ Միութեան հոգաբարձու՝ Տոքթ. Յովհաննէս Գուլակ Աւետիքեան, որ բացատրութիւն տուաւ գիրքին մասին եւ ընթերցեց պատմաբանին հակիրճ կենսագրականը:
Հրաւիրուեցաւ դասախօսը, որ նախ շնորհակալութիւններ յայտնեց հրաւիրուած ըլլալուն համար, ապա նշեց թէ սոյն գիրքը նախ թրքերէնով գրուած է եւ շատ խնդիրներ յարուցած է Թուրքիոյ մէջ: Ան տասը տարիներ հետազօտութիւններ կատարած է Հայոց Ցեղասպանութեան մասին, որ շատ յոգնեցուցիչ եւ խնդրայարոյց էր, որովհետեւ պէտք էր երեք յանցագործներու աշխարհը մտնէր, որոնք մասնակցած էին չարամտօրէն կանխամտածուած ծրագիրներու մէջ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան առնչութեամբ: Պատմաբանը փորձած է վերլուծել դրդապատճառները այս երեք յանցագործներուն, հրապարակ բերելով անոնց գործունէութիւնները եւ վերածելով զանոնք պատմութեան խորագրի:
Գիրքը կը պարունակէ հայկական, օսմանեան-թրքական, բրիտանական և ֆրանսական արխիւներուն մէջ առաջնային աղբիւրներէ իր կատարած նկարահանումները, յուշագրութիւնները, անձնական թերթերը, ցուցմունքներու վկայագրերը և յանցագործներու սերունդներու հետ հարցազրոյցները։
Գիրքը կը կեդրոնանայ երեք սովորական յանցագործներու կեանքին վրայ, որոնք կը մեղադրուին ուղղակիօրէն մասնակցելով, չնայած տարբեր աստիճանի, հայերու տեղահանութեան և բնաջնջման և անոնց ունեցուածքի թալանմանը 1915-1917 թուականներուն Օսմանեան շրջանի Այնթապի մէջ, այնուհետև Հալէպ նահանգին մէջ: Այնթապն այսօր յայտնի է որպէս Կազիանթէպ, որ կը գտնուի Եփրատի արևմուտքէն 55 քմ. դէպի արևմուտք և ժամանակակից թուրք-սուրիական սահմանէն 45 քմ. դէպի հիւսիս: Այդ երեք տղամարդիկն էին Ալի Ճենանի (1872-1934), Ահմետ Ֆայիկ Էրներ (1879-1967) և Մեհմեթ Եասին Սանի Քութլուղ (1889-1973):
Դոկտ. Քուրթ շեշտեց, թէ 1915 թուին Այնթապը Ցեղասպանութեան ոճրագործութեան հիմնախնդիրներու խթանիչն էր, որպէս մարդկութեան պայման և փորձ։ Ալի Ճենանին՝ որպէս պատեհապաշտ դաւանակից ոճրագործ կեանքի պատմութիւններու շուրջ, որ դիրքաւորուած է՝ ելլելով իրավիճակէն, անձէն և ենթադրութենէն: Ահմէթ Ֆայիկ Էրներ՝ որպէս հիմնական յանցագործ, որ միացուած է միութենական գաղափարախօսութեանը և մտածելակերպին և Մեհմեթ Եասին Սանի Քութլուղ՝ որպէս սրարշաւի ոճրագործ, որ ցանկացած էր պետութեան վերին աստիճանաշարին, բարձրանալու պարզ ռազմական առաքելութենէն դէպի տեղակալ և մինչև Անկախութեան Դատարանին անդամակցիլը:
Ցեղասպանութեան գործընթացներն ու իրադարձութիւնները յայտնաբերուած և ուսումնասիրուած են, բայց ցեղասպանութիւնը բնութեան ուժի մը կողմէ նախաձեռնուած երևոյթ չէ:
Ընդհակառակը, օսմանեան հայերու համակարգուած ոչնչացումը նախագծած և իրականացուցած են անհատներու զինուորական միաւորներ, որոնց մեծամասնութեան մասին շատ յայտնի չեն այսօր: Քուրթին նպատակը այստեղ վերականգնելն է այսպիսի յանցագործներէն մէկը, Այնթապ քաղաքի ժամանակակից Կազիանթէպի պատմութիւնը, որ տեղակայուած է Կիլիկիոյ (այսօր ՝ Անատոլիայի հարաւային մասը) և Սուրիոյ, ինչպէս Միջերկրական ծովուն մէջ, այնպէս ալ Ծոցի մօտակայքը՝ Ալեքսանտրէթ: Այդպիսով բացայայտելով յանցագործները և անոնց գործուն ներգրաւուածութիւնը տեղական մարզային մակարդակով հայերու ոչնչացման գործին մէջ: Քուրթ կը փորձէ լոյս սփռել նման յանցագործներու վրայ՝ վերլուծելով անոնց նախապատմութեան և ասպարէզի նպատակի առանձնայատկութիւնները: Ցեղասպանութեան մարդկային հարթութիւնը կարևորելը հնարաւորութիւն կու տայ ստուգել` անոնց դրդապատճառներն ու արարքները, որոնք, ի վերջոյ, պատասխանատուութիւն կը կրեն կեանքի աղիտալի կորուստին համար: Քուրթ կը կեդրոնանայ Ալի Ճենանիի (1872–1934) կեանքի պատմութեան վրայ. անոր նախապատմութիւնը և ներգրաւուածութիւնը 1915-ին հայոց տեղահանութեան ու ցեղասպանութեան նկատմամբ, ինչպէս նաև անոր ասպարէզը յետխորհրդային Թուրքիոյ մէջ:
Դոկտ. Քուրթ Ցեղասպանութեան ընթացքին կատարուած ցաւալի պատմութիւններու իրականութեան մանրամասն օրինակներով խօսեցաւ ներկաներուն:
Տեղի ունեցաւ հարց պատասխանի պահ, զոր վարեց Միութեան Հոգաբարձութեան ատենապետ՝ իրաւաբան Էտուին Մինասեանը: Զրոյցը կեդրոնացաւ Այնթապի եւ այլ քաղաքներու մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւններու վրայ, որոնք ոչ միայն յանցագործներու կողմէ կատարուած էին, այլ նաեւ՝ պարզ անհատներու:
Հարց տրուեցաւ, եթէ ջարդէն ետք իրենց կալուածներուն վերադարձողներ եղան եւ եթէ երբեք կրցան վերստին ունենալ զանոնք: Դոկտ. Քուրթ պատասխանեց, թէ «այո, Դեկտեմբեր ամսու 1918-ին վերապրող մօտ 12,000 վերադարձողներ եղան, Փորթ Սայիտէն եւ Սուրիոյ տարբեր քաղաքներէն, երբ քաղաքը գրաւուած էր բրիտանացիներու կողմէ, որոնց առաջին գործը եղաւ ձերբակալել ինչքերն ու կալուածները թալանումի ծրագրողները, եւ գտնել հայ այրիներն ու երեխաները, որոնք պատանդ առնուած էին իսլամներու տուներու մէջ: Անոնք սկսան ձերբակալել սոյն յանցագործները ղրկելով զանոնք Եգիպտոս՝ զինուորական փորձերու համար: Սակայն, տրուած ըլլալով որ Եգիպտոսի մէջ չկային զինուորական փորձեր, անոնք ղրկուեցան Մալթա, սակայն Եասին Պէյը կրցաւ փախչիլ, ծպտուած ըլլալով հովիւի ցնցոտիներու մէջ, իսկ միւս երկուքը՝ Ալի Ճենանին եւ Ահմէտ Ֆաիկ Պէյը ղրկուեցան Մալթա»:
1918-1919-ի միջեւ, ֆրանսական գրաւման ընթացքին կարգ մը հայեր կրցան իրենց ունեցուածքները վերստանալ: Հարց տրուեցաւ յացագործներուն սերունդներու դիրքորոշումներուն մասին՝ հանդէպ պատմաբանին: Ան պատասխանեց, թէ անոնք (Ալի Ճենանիի) թոռները գերազանցօրէն դրական էին ամբողջովին անկեղծ դիրք բռնելով իրենց նախահայրերուն արարքներուն հանդէպ: Ըլլալով մտաւորական անձեր, անոնք ընդունեցին իրենց նախահայրերուն հանդէպ կատարուած ամբաստանութիւնները: Սակայն, Եասին Պէյի թոռը չընդունեց սոյն ամբաստանութիւնները հակառակ Դոկտ. Քուրթի փոխանցած փաստարկումներուն եւ մնաց պաշտպանողական՝ իր մեծհօր արարքներուն հանդէպ:
Պատմաբանը մնացեալ բոլոր հարցումներուն տուաւ գոհացուցիչ պատասխաններ: Կայացաւ յիշատակի պատկերի պահ եւ պատշաճ հիւրասիրութիւն:
ՄԱՐԻԷԹ Մ. ՕՀԱՆԷՍ