Հանճարները Եւ Սէրը Մարտիրոս Սարեանի «Կեանքի Աղբիւրը» եւ «Հեքիաթ Եարը»

Հնարաւոր չէ խօսիլ հայկական գեղանկարչութեան մասին առանց յիշելու մեծ Վարպետի՝ Մարտիրոս Սարեանին անունը:

Սակայն այսօրուան մեր նիւթին մէջ ո՛չ վերլուծումներ, ո՛չ բացատրութիւններ, ո՛չ ալ տեղեկութիւններ տեղ պիտի գտնեն Սարեանի գործերուն կամ գործունէութեան մասին: Այսօր, Մեծ Վարպետի ծննդեան 140-ամեակին առթիւ, պիտի անդրադառնանք անոր մեծ սիրոյ պատմութեան, որ մինչեւ իր կեանքին վերջ մնաց միակն ու անփոխարինելին:

Միայն վերյիշենք քանի մը կենսագրական փաստեր.- Մարտիրոս Սարեան ծնած է 16 Փետրուար (որոշ աղբիւրներու համաձայն 28), 1880 թուականին, Նոր Նախիջեւանի մէջ:

1897-1904 թթ. ան ուսանած է Մոսկուայի Գեղանկարչութեան, Քանդակագործու-թեան եւ Ճարտարապետութեան ուսումնարանի գեղանկարչական բաժինէն ներս:

Վախճանած է 5 Մայիս 1972թ., 92  տարեկանին, Երեւան. թաղուած է Կոմիտասի Անուան Պանթէոնին մէջ:

Ստեղծած է դիմապատկերներ, բնանկարներ, նաթիւրմորթներ, գիրքերու ձեւաւորում-պատկերազարդում, բեմանկարչութիւն:

Սարեան եղած է նորագոյն շրջանի հայկական գեղանկարչութեան ազգային դպրոցի հիմնադիրը, Արուեստներու Գործիչ, ԽՍՀՄ ժողովրդական Նկարիչ, ԽՍՀՄ Գե-ղարուեստի Ակադեմիայի Իսկական Անդամ, ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս, Սոցիալիստական Աշխատանքի Հերոս, ՀԽՍՀ Նկարիչներու Միութեան նախագահ`1945-1951թթ.:

Անոր աշակերտած է նոյնպէս տաղանդաւոր հայ գեղանկարիչ Մինաս Աւետիսեանը:

Հազուադէպ արուեստագէտներ միասէր եղած են. ատոնցմէ մէկն է Վարպետը:

1915-ին Սարեան կ’աշխատի «Հայերուն Օգնող Մոսկովեան Կոմիտէ»-ին մէջ, ապա՝ թրքական եաթաղանէն մազապուրծ հայ գաղթականներուն տեղւոյն վրայ օգնութիւն ցուցաբերելու նպատակով, 34 տարեկան նկարիչը՝ Մոսկուայի հայ համայնքին ուժերով հաւաքած գումարով եւ դեղերով, կը մեկնի Էջմիածին:

«Ունեցած չունեցածս լցրեցի արկղի մէջ, պահ տուեցի ծանօթներիցս մէկին, թողեցի արւեստանոցս ու Մոսկուան եւ եկայ Հայաստան՝ իմ տառապեալ ու բզկտուող հայրենիք»:

Յովհաննէս Թումանեանի, Գարեգին Յովսէփեանի (եւ այլ մտաւորականներու հետ, Սարեան հայրենիքի մէջ տքնաջան կը պայքարի հայ գաղթականներու կեանքը տարածուած համաճարակէն փրկելու համար (յատկապէս մանուկներու շրջանէն ներս): Գերյոգնածութեան, անքուն անցուցած գիշերներու եւ հիւանդներու ծանր տառապանքներուն ականատեսը ըլլալուն հետեւանքով, Սարեան շուտով խորը յուսահատութեան կը մատնուի, հոգեկան ցնցում կը ստանայ եւ Յովհ. Թումանեանի յանձնարարութեամբ Թիֆլիս կը տեղափոխուի: Ան երկար ժամանակ չի նկարեր, իսկ երբ, այդ դադարէն ետք, ձեռքը կ’առնէ վրձինը, ծաղիկներ կը նկարէ:

1915թ., Թիֆլիսի պզտիկ սրճարաններէն մէկուն մէջ, ուր կը հաւաքուէին տեղւոյն հայ մտաւորականներն ու կը քննարկէին ազգային փրկութեան կարեւորագոյն հարցեր, երիտասարդ եւ հոգեկան խռովքներու մէջ գտնուող նկարիչը կը հանդիպի գեղեցկուհիի մը՝ Լուսիկ Աղայեանին, որուն առաջին իսկ հայեացքէն կը սիրահարուի: Լուսիկ հայ հռչակաւոր գրող Ղազարոս Աղայեանին դուստրն էր: Լուսիկին յայտնուիլը իր կեանքին մէջ մեծ, լուսաւոր իրողութիւն մը կ’ըլլայ. նկարիչը կը վերակենդանանայ, նոր շունչով կը լեցուի:

Լուսիկը անոր երազած կնոջ տիպարը, գեղեցկութեան մարմնացումն ու միակ մուսան եղաւ:

Լուսիկի հանդէպ տածած անկեղծ եւ խորը սէրն ու ամուսնութիւնն անոր հետ, Սարեանին կը դրդեն բեղուն ստեղծագործութիւն եւ աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալել: Ամուսնութեան տարին իսկ Սարեա-նը՝ Եղիշէ Թադեւոսեանի, Վարդգէս Սուրէնեանցի եւ Փանոս Թէրլէմէզեանի հետ, կը հիմնադրեն Հայ Նկարիչներու Միութիւնը:

1917-ին կը ծնի անոնց առջինեկը՝ աւագ որդի Սարգիսը, որ յետագային ճանչցուած գրականագէտ պի-տի դառնար: 1920-ին կը ծնի երկրորդ որդին՝ ապա-գային անուանի երաժշտահան, փրոֆէսօր Ղազարոս Սարեանը: 1921-ին ընտանիքը կը տեղափոխուի եւ մշտական բնակութիւն կը հաստատէ Հայաստանի մէջ:

Իր ստեղծած գունագեղ, վառ ու պայծառ երանգներով լեցուն կտաւներու պէս, Սարեան ճարտար եւ գեղեցիկ համեմատութիւններով, պերճ բառերով կը հեղեղէր իր սիրելի էակին: Իւրաքանչիւր նամակ ինքնին կերպարուեստի գործ մը կը յիշեցնէ. գրիչը թաթախած ներկապնակին մէջ եւ արարած է բնութեամբ, լոյսերով ու գեղեցիկ գոյներով ողողուած նամակ-կտաւներ, որոնք ընթերցելով, իրապէս, ինքզինքդ կտաւի մը առջեւ կեցած կը զգաս…

Ստորեւ կը ներկայացնենք հատուածներ 1916 թ.-ի Վարպետի նամակներէն (պահպանելով բնօրինակներու արեւելահայերէն տարբերակը):

*Լուսիկ Աղայեանին 

1916, 7 Յունուարի, Մոսկուա 

Ա՜խ, իմ արեւ Լուսի՛կ, ինչքա՜ն եմ ես քեզ սիրում, ինչպէ՜ս եմ ես քեզ սիրում: Եթէ հարցնես Արեւին, երկնքին, սարերին, նրանք կասեն քեզ, որ. «Իսկապէս նա սիրում է քեզ, որովհետեւ նա մեզ էլ է սիրում, եւ մենք զգում ենք այդ սէրը»:

Իմ վառվռուն եա՛րս, ճկուն ծա՛ռս, եթէ դու հարցնես բոլոր ծառերին եւ ծաղիկներին, առաջինները իրենց տերեւների շվշուոցով եւ ծաղիկները զանազան գոյներով կ՛ասեն քեզ. «Նա այնքա՜ն է մեզ սիրում, եւ եթէ նա քեզ ասում է «սիրում եմ», դա միայն սէր է, եւ սէր անսահման, մեզ պէս գեղեցիկ»,- երկնքի թեթեւ ամպերին եւ գետի վազող ջրերին, նրանք կ՛ասեն. «Նա այնքան է մեզ սիրում, այնքա՜ն նա լաւ է իմանում սիրել, որ դու երջանիկներից երջանիկն ես այս երկրում, որովհետեւ նա միշտ երջանիկ է այս երկրում»:

*Լուսիկ Աղայանին 

1916, Յունուարի 11, Մոսկուա 

Իմ պարծանք Լուսիկս,

Թէպէտ ես գրել էի բացիկի մէջ, թէ ես հետս կը բերեմ երաժշտանոց ընդունուելու կանոնների ծրագիրը, բայց յետոյ մտածելով, որ դա շատ կ՛ուրախցնի քեզ, որոշեցի ուղարկել քեզ հիմա: Իմ բլբուլ եարս, ես կարծում եմ, այնպիսի պատրաստութիւն ունի, որ նրան կարող են ընդունել ոչ առաջի, այլ երկրորդ կամ երրորդ դասարանները:

Իմ սիրակա՛նս, մեծ ցանկութիւն ունեմ անպատճառ տեսնել Հնդկաստանը, իմ աննմանիս հետ շուտ շուտ ճանապարհորդել առհասարակ, եթէ մեր կեանքի անգութ պայմանները արգելք չդառնան: Ես միշտ էլ սիրել եմ կեանքը, իմ մօտ մարդկանց եւ գեղարուեստը անվերջ: Այժմ ունեմ նոր սեր, այդ սերը դէպի իմ Լուսիկն է եւ նրա սերը դէպի ինձ: Ա՜խ, ինչքան լաւ է, Աստուա՛ծ իմ: Շուտով կը մօտենայ այն րոպէն, երբ մենք կը կողպենք սիրոյ շղթաների օղակները այնպէս ամուր, այնպէս խիտ, որ ոչ ոք չի կարողանայ երբեք քանդել:

Ա՜խ, իմ կեա՛նք, իմ սէր Լուսիկս, անվերջ համբուրում եմ քո երեսը, մազերը:

Քո՝ Մարտիրոս:

*Բարեւ, իմ թանկագին Լուսի՜կս, 

Այսօր 14 ամիս է, ուղիղ երեք ամիս սրանից առաջ մենք իրար պատահեցինք «Չաշկա»-յում: Ես եկայ եւ տեսայ քեզ ու շարունակ նայում էի ինձ հարց տալով, սա ո՞վ է, այնքան ինձ մօտ է, կարծես թէ միշտ միասին էինք եղած, այնպէս էր ինձ թւում, թէ ես գտայ այն, ինչ որ փնտրում էի, որը իմ մէջ էր ապրում միշտ: «Նուիրեցիք ինձ այս մատիտը իբրեւ յիշատակ, գրեցէք ձեր անունը՝ Լուսիկ, 1915 14/10»: Ինչքան պարզ էր ինձ համար եւ քեզ համար: Երբ որ վերջերը մենք պատահում էինք, ես չէի կարողանում շատ խօսել եւ որպէսզի յիշեցնեմ քեզ միշտ, որ իմ վերաբերմունքը դէպի քեզ հասարակ չէ, հանում էի իմ մատիտը՝ այսինքն քո, քո ներկայութեամբ եւ երկար նայում էի, ուզենալով ասել, որ զգում ես դու, որ սա իմ սրտիս բանալին է, իմ սիրտը քեզ է նուիրուած, ի՛մ անգին Լուսիկս: Միեւնոյն բանը գրուած է եւ մատանիների մէջ «Լուսիկ 1915 14/10», միեւնոյնն է քեզ մօտ՝ «Մարտիրոս 1915 14/10»:

Երեք օր դարձեալ լուր չկայ քեզանից, այսօր կը լինի անպատճառ, փոստը շատ է ուշացնում նամակները: Վնաս չունի, շուտով կը լինենք միասին, ի՛մ կեանքի աղբիւրը, իմ վա՛րդը, իմ սոխա՛կը, իմ արշալո՛յսը եւ վերջալո՛յսը, իմ սարերի թագուհին, իմ Լուսի՛կը:

Համբուրում եմ անվերջ, անվերջ, անվերջ…

Քո՝ Մարտիրոս:

1916, Յունուարի 14, Մոսկուա

*Լուսիկ Աղայեանին 

Իմ գա՛նձս, իմ պարծա՛նքս, ես այնքա՜ն եմ պատմել քո մասին ամենին, իմ հեքիաթ եա՛րս, այնքա՜ն են հետաքրքրւում բոլոր իմ ծանօթները իմ նշանածով, իմ սիրունս, բոլորը քեզ նուէրներ են պատրաստում:

Դու պէտք է սովորես երգել ու նուագել այնպէս, ինչպէս դու ուզում ես, այնպէս ինչպէս դու զգում ես: Թող մարդիկ լաց լինեն, տխրեն եւ ուրախանան՝ դա դրանց գործն է, երբեք դրա
մասին չպէտք է մտածել, հասկացա՞ր, իմ խելօ՛քս, իմ Արեւ՛ս: Ստեղծագործողը չի մտածում՝ նա ստեղծում է, եւ ինչքան ուժեղ լինի նրա մէջ այդ ուժը, այնքան մեծ ազդեցութիւն կը թողնի ամբոխի վրայ: Ուրեմն, Արեւ՛ս, երգի՛ր եւ նուագի՛ր ինչքան որ կարող ես, մի՛ յուսահատուի երբեք, հաւատայ՛ միշտ քո ուժերին, չէ՞ որ ստեղծագործող ուժը միայն քո մէջ է:

Անվերջ համբոյրներով՝

Քո՝ Մարտիրոս: 

1916, յունուարի 20, Մոսկուա

Արդէն ժողովրդական դարձած եւ մեծ անուն շահած 50-ամեայ Սարեանը կը մեկնի Փարիզ, արուեստանոց մը կը վարձէ եւ մէկ ու կէս տարի հոն մնալով 40 կտաւներ կը ստեղծէ՝ չմոռնալով, անշուշտ, իր Լուսիկին:

*Լուսիկ Աղայեանին 

 «Դու հերոս ես, ուրիշ կին չէր կարողանայ իր ուսերի վրայ տանել պատասխանատուութիւնը երեխաների…համար, ու նաեւ ամուսնուն երկար ժամանակով Փարիզ թողնել, անգամ իմա-նալով, թէ որքան կարեւոր է դա նրա կարիերայի համար:

…Անվերջ համբոյրներով՝

Քո՝ Մարտիրոս»:

Փարիզէն վերադառնալով Խորհրդային Հայաստան, Սարեանը շատ դժուարութիւններ կ’ունենայ. ստալինեան կարգերու համաձայն, իշխանութեան հրամանով կ’ոչնչացուին անոր ստեղծած բոլոր այն դիմանկարները, ուր պատկերուած էին կառավարութեանը ոչ հաճելի դէմքեր: Շուտով կը բռնկի Բ. Աշխարհամարտը ու կրտսեր որդին՝ Ղազարոսը կը կանչուի ծառայութեան: Բայց բոլոր դժուարութիւնները զոյգը քաջաբար կը յաղթահարէ, քանի որ ընտանիքին մէջ կը տիրէր խորը սէրն ու հոգեկան մտերմութիւնը, փոխադարձ յարգանքն ու վստահութիւնը:

Սարեան մինչեւ կեանքին վերջ անդաւաճան եւ նուիրուած մնաց իր՝ «կեանքի աղբիւր», «սարերի թագուհի», «հեքիաթ եար»-ին:

ՇԱՔԷ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ