ԱՏԻՍ ՀԱՐՄԱՆՏԵԱՆ Կ՚ԱՊՐԻ ՈՒ ՏԱԿԱՒԻՆ Կ՚ԵՐԳԷ

ՆՈՐ ՕՐ, ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.-

Ա.- Պատմական ակնարկ մը

            Անցեալ դարու 1950-ական թուականները Լիբանանի եւ լիբանանցիներուս համար իւրայատուկ շրջանի սկիզբը կը խոստանար ըլլալ եւ ահեղ թափով ընթանալ, եթէ չարաբաստիկ քաղացիական կամ եղբայրասպան կռիւները չսկսէին Լիբանանի մէջ։ Բարեբախտաբար կարճ տեւեցին այդ ինքնաոչնչացնող կռիւները: «Այն կողմիններն ու այս կողմինները», «քաթայիպ-շամունական» ընդ մահմետական-յառաջդիմական կոչուած խմբակներն ու կուսակցութիւնները ու տակաւին կրօնական յարանուանութեանց պատկանող քաղաքացիները միանգամընդմիշտ դարձան կասկածամիտ մինեանց հանդէպ։ Հայկական միջավայրն ալ հեռու չմնաց այդ երբեմն թաքուն երբեմն ալ բացայայտ վերաբերմունքներէն։

            Բարեբախտաբար քանի մը տարին բաւարար եղաւ որ լիբանանցին վերագտնէ ինքզինք, մասամբ վերադառնայ իր նախկին հանդուրժող վիճակին։ Հայ կեանքը շատ աւելի արագօրէն վերականգնուեցաւ, եկաւ խաղաղութեան շրջան մը։

            Հայ կեանքէն ներս աչքի զարնող երեւոյթներ կային ամէն բնագաւառի մէջ։ Նախ երիտասարդութիւն մը մէջտեղ եկած եւ սկսած էր հարցումներ հարցնել աւագ սերունդի ազգային եւ քաղաքական ղեկավարներուն անցեալի դէպքերը եւ ներկայի մեր վիճակը ճիշդ գնահատելու մտքով։ Բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններէ ներս զգալիօրէն շատցած էր երկսեռ ուսանողութեան թիւը, ուսանող-ուսանողուհիներ, որոնք արեւմտաեւրոպական շարժումներուն տեղեակ ըլլալով կ՚արտայայտուէին հայկական կառոյցներէն ներս անհրաժեշտ բարեփոխութիւններու մասին։

            Հայահոծ Պուրճ Համուտն ու միւս հայկական թաղերը արտաքին վերանորոգումներով սկսեր էին աչքի զարնել։ Թրքախօսութիւնը թէեւ կար, բայց նոր սերունդը տհաճութեամբ կ՚ընդունէր այդ սովորութիւնը, ֆրանսական, անգլիական, իտալական եւ ամերիկեան ժողովրդական երգերու հանդէպ ոչ միայն մեծ համակրանք մը զգալի էր ամէն առիթներով, այլեւ՝ կենցաղի մէջ թէ հաւաքոյթներու ընթացքին։ Այս օրերուն դժգոհութիւններ կ՚ատայայտուէին հայ մամուլին էջերէն, բայց ի մասնաւորի դժգհութեան ալիքը կը բարձրանար յատկապէս թրքախօսութեան հանդէպ։ Կը մօտենար Ցեղասպանութեան յիսնամեայ տարելիցը եւ յստակօրէն կ՚ուրուագծուէր նոր սերունդին  պահանջատիրութիւնը։ Յիսուներորդ տարելիցի աննախադէպ ոգեկոչումը իր զգալի դերը կատարեց մեր սերունդի երիտասարդութեան հոգեբարոյական կեանքին վրայ։ Դպրոցերն ու ակումբները, ազգային տօներու առիթով կազմակերպուած ոգեկոչումներուն մեր սրահներէն կը հնչէին այնպիսի լոզունգներ, ինչպէս «Թրքերէն խօսողին հայերէն պատասխանէ», «Հայերէն երգերով ուրախանանք», «Դատապարտել թուրքը եւ մեր խօսքը հասցնել օտարներուն» եւ այլն։

            Այս նոր մթնոլորտի ալիքներուն վրայ երեւցան ազգային ղեկավարներէն աւելի պահպանողական ղեկավարութեան հանդէպ քննադատական ու դժգոհութեան արտայայտութիւններ։ Այս նոր հովը իրեն հետ բերաւ նաեւ հայկական ժամանակակից երգերու անհրաժեշտոթիւնը, որովհետեւ թէ՛ լիբանանեան, յատկապէս պէյրութեան ժամանցի ու հաճոյասիրութեան տեսակներուն մէջ արեւմտաեւրոպական երգերն ու եղանակները  կը խոստանային համատարած դառնալ եւ սպառնալ հայ ինքնութեան։ Ակումբային ու երիտասարդական ընկերային հաւաքոյթներու կամ պարանցիկ երեկոներու ընթացքին հայերէն երգերը գրեթէ տեղ չունէին։ Հայրենիքէն բարեբախտաբար սկսեր էին մեր ականջներուն հասնիլ «էստրադային» երգեր՝ «Առաջին սիրոյ երգը» ֆիլմը իր երգերով կը սկսէր գրաւել մեր սիրտերը, Կոստանդին Օրբելեանի նուագախումբը նոր շունչ կը ղրկէր Երեւանի ռատիոկայանէն։ Ժամանակը պատրաստ էր ընդունելու սփիւռքահայութեան ծոցէն ծնած հայ երգիչներու զգուշաւոր փորձերը, որոնց համար բարեբեր հող պատրաստեր էին Ազնաւուրը, Մարգ Արեանը, Սիլվի Վարդանը, Վիգէնը (Իրան), Մանուէլ Մէնէնկիչեանը՝ նախ ֆրանսերէն, ապա հատուկենտ հայերէն լեզուով եւ եւրոպական երաժշտական մոտիւներով երգերը։

            Եւ յանկարծ հայկական թաղերու պատերուն վրայ կը յայտնուէին ծանուցումներ ու գովազդներ (ռեկլամ, աֆիշ), որոնք Պուրճ Համուտի եւ մերձակայ հայկական թաղերու հայաբնակիչները կը հրաւիրէին համերգի՝ Տորա թաղամասի մէջ նորակառոյց շարժապատկերի սրահ։

Բ.- Առաջին համերգները «մեր տղային»՝ Ատիսին

            Լուրը ցնցող էր ու անակնկալ. նոյնը նաեւ ինծի համար, որպէս այդ տարիներու նոր-նոր ոտքի ելած թմբկահարս ընկերներով կազմած էինք “The Planets”  նուագախումբը։ Մենք՝ չորս ընկերներով, մեր դպրոցի միեւնոյն դասարանցիներ, երեք կիթար մէկ թմբկահար խումբ մը հիմներ էինք եւ գաղտնաբար փորձեր կ՚ընէինք մեր ընկերներուն տուներուն մէջ։

            Ահաւասիկ այս կացութեան մէջ յանկարծ համերգ մը՝ Ատիս Հարմանտեանի եւ իր նուագախումբին կողմէ։ Հաւասարապէս կողք-կողքի կը հնչէին գոհունակութեան ու կասկածամիտ արտայայտութիւններ՝ նուրբ քմծիծաղի շղարշով պարուրուած։ Թերահաւատները եւ ազգային բարդոյթներէ բռնուած երիտասարդներ չէին վարաներ թաքցնել իրենց կասկածամտութիւնը։

            Հետաքրքրութիւնը, նորութիւնը, հայկական նոր կատարումներ լսելու գայթակղութիւնը մեզ անմիջապէս առաջնորդեց համերգասրահ։ Բոլոր հանդիսականները հայեր էին. մէկ հատ ոչ-հայ հանդիսատես չկար։ Համերգը սկսաւ բացման կարճ խօսքով մը, ապա բեմ հրաւիրուեցան նուագողները, վերջինը հրաւիրուեցաւ Ատիսը։ Շատ խանդավառ չէին ծափողջոյնները։ Զարմանալի բան չկար ատոր մէջ։ Ինծի թուաց թէ կասկածամտութիւնն էր պատճառը։

            Բեմը զարդարուած չէր, ինչպէս մենք վարժուած էինք դիտել հեռատեսիլներու հաղորդումներէն։ Սկսաւ առաջին երգը (դժբախտաբար չեմ յիշեր)։ Ներկաները նոր սկսան տեսնել, թէ իրենց դիմաց միքրոֆոնը բռնած էր գեղադէմ երիտասարդ հայ երգիչ մը՝ «եւրոպացիի»ի արտաքինով ու յատկապէս դիմագծերով։ Որքան իրարու կը յաջորդէին երգերը այնքան խանդավառ կը դառնային ծափահարութիւնները, մա՛նաւանդ այն երգերու կատարումները, որոնք հրապարակի վրայ էին, մեր սիրտերուն մէջ եւ ամէնուր Լիբանանի ու ֆրանքոֆոն աշխարհի տարածքին։ Ատամօ, Մարգ Արեան, Փեփփինօ տը Քափրի եւ Շարլ Ազնաւուր մեզի կու գային Ատիսի կատարմամբ։ Նորութիւնը սակայն հայերէն լեզուով երգերն էին՝ հայաստանեան թէ սփիւռքեան միջավայրերէ ծնած։ Սիրեցինք «Գիշերն անո՜յշ է»ն, «Ծաղիկներ, ծաղիկներ», «Բարտիների պուրակում» եւ այլ կատարումները։

            Ատիս քանդած էր բոլոր պատնէշները. հայ երգը կը ներկայացուէր ժամանակակիցներու հարազատ գործիքաւորմամբ ու ոճով՝ բաւական մաքրուած արեւելեան կլկլացնող տհաճութիւններէ։

            Երկրորդ համերգ, երրորդ համերգ, արդէն Ատիս դուրս ելած էր Պուրճ Համուտէն, Պէյրութէն ու Լիբանանէն։ Հրապարակ իջան առաջին սկաւառակները։ Արագօրէն կը բարձրանար Ատիսի վարկն ու համբաւը, բայց այս բոլորէն ետք ան երբեք չմեծամտացաւ, մնաց նոյն համեստ անուշավաճառը։ Ամառները, երբ պէյրութցին կը փախչի քաղաքին խոնաւ ու լլկեցուցիչ տապէն ու կպչուն խոնաւութենէն, Լիբանանի ամարանոցները կը դառնան ոչ միայն հանգստավայրեր, այլեւ զբօավայրեր, իսկ Ատիս Հարմանտեանի կայանալէն ետք քանի մը լեռնային յայտնի սրճարան-ճաշարաններու տէրեր կը սկսէին իրարմէ խլել Ատիսը։ Ուր Ատիսն էր հոն բացօթեայ սրճարանները լեփ-լեցուն էին։

            Կարճ ատենուան մը մէջ բարձրացաւ Ատիսի աստղը, բայց ան շարունակեց իր անուշավաճառի խանութը բանեցնել յաջողութեամբ։ Հրաւէրներ Սուրիայէն ու Եգիպտոսէն եկան արագօրէն տարածելու իր համբաւը Լիբանանէն դուրս։ Հայ երգչի տաղանդը ուրախացուց բոլորին սրտերր. օտարներ նոյնպէս սիրեցին զինք, սակայն Ատիսի մեծագոյն յաղթանակը այն եղաւ որ իր եւ իր նման այլ տաղանդաւոր երգիչներու (Լ. Գաթըրճեան, Մանուէլ) շնորհիւ թրքերէն ու արեւելա-թրքական մոթիւներով երգերը արագօրէն դուրս շպրտուեցան հայ տուներէն, նշանախօսութեան ու ամուսնութեան խրախճանքներէն։ Ատիսը իրաւամբ պիտի կոչէինք հայ երգի «Մեսրոպ Մաշտոցը»։

Գ.- Ատիս Հարմանտեան Երեւանի մէջ

            Եօթանասունական թուականներու կէսերուն Երեւանը պատրաստ էր ընդունելու Ատիսը, բայց պէտք է աշխատանք տարուէր, հետապնդել էր պէտք, անդադար մեր ղեկավարներուն յիշեցնել էր պէտք… Մանուէլը այդ իմաստով աւելի բախտաւոր էր։ Ճիշդ է որ Հայաստանի նոր երիտասարդութիւնը բաւական մը գիտակ էր արեւմտաեւրոպական եւ ամերիկեան ժամանակակից pop երգիչներուն, յատկապէս metalica ոճին եւ ըմբոստ երաժշտութեան, Փեփփինօ տը Քափրին, Մարք Արեանը, Ատամօն, Ճիլպէր Պեքօն, Հոլլիտէյը, Սիլվի Վարդանը, Թոմ Ճոնզը եւ շատ ուրիշներ երիտասարդներու սեփական ձայնագրիչներու (մակնիթոֆոն) վրայ էին, որոնց ժապաւէնները հազարերորդ արտագրութիւններն ըլլալով հանդերձ կը լսուէին հայ տուներէ ներս, բայց կը պակսէր նոր ձայն մը, նոր մեկնաբանութիւն մը հայկական երգերու։ Ճիշդ Ատիսն էր որ պէտք է լրացնէր այդ բացը։ Այս առնչութեամբ սփիւռքահայ ուսանողութիւնը բաւական օգտակար եղաւ՝ խօսելով, լսցնելով եւ ասդ ու անդ ծանուցելով լիբանանահայ մեր նոր աստղին մասին։ Ատենն էր որ հայրենի մեր պայծառ տղաքն ու աղջիկները ճանչնային նաեւ Ատիսը։

            Այդ օրն ալ եկաւ։ Ատիս Հարմանտեան Հայաստանի Ֆիլհարմոնիայի մէջ։ Առաջին օրը ուղղակի գերյագեցած էր սրահը։ Ամէն տարիքի հանդիսատեսներ խճողելու աստիճան լեցուցած էին սրահը։ Հանդիսավարուհիի ներածական կարճ խօսքէն ետք նուագախմբի կատարմամբ բեմ մտաւ հոլիվուտեան արտաքինով, արծաթազգեստ ու խիստ գեղատես Ատիսը։ Որոտընդոստ ծափահարութիւնները երկար մնացին մինչեւ որ Ատիս սկսաւ իր «Ծաղիկներ, ծաղիկները», ապա յաջորդեցին «Այլ աչեր կան իմ սրտում», «Բարտիների պուրակում», ապա մուտք գործեց Ատիսի Ազնաւուրեան շարքը՝ կատարեալ ֆրանսերէնով։ Բուռն ծափահարութիւնները մէկբերան կ՚ըսէին՝ «Ատիս գրաւեց Երեւանը»։ Մնացեալը պէտք է կարդալ հայաստանեան մամուլին մէջ, ուր ի միջի այլոց պէտք է ըսեմ որ կարծես թէ ինչ որ տեղէ թելադրութիւն մը կար զուսպ արտայայտուելու…։ Ժամանակները այդպէս էին, բայց ի զուր, վասնզի ամէն յաջորդ համերգին երիտասարդութիւնը ջարդելով կը մտնէր սրահ։

             Այդ օրերուն ես անկեղծօրէն հպարտ էի Ատիսով, որուն հետ տարիներ առաջ զրուցեր էինք երգարուեստէն ներս կատարողական զուլալութեան ու թափանցիկութեան մասին։

            Օր մըն ալ իմ համալսարանի մեր լսարանէն խումբ մը աղջիկներ ինծի մօտենալով հարցուցին թէ կը ճանչնայի՞ զինք արդեօք, որովհետեւ քաղաքը կը խօսի իր մասին եւ մարդիկ կը փափաքին երկրորդ ու երրորդ անգամ երթալ իր համերգին։ Առանց յոխորտանքի խօսեցայ մեր հին ծանօթութեան մասին եւ առաջարկեցի յաջորդ օրը իր համերգին երթալ, անկէ ետք անակնկալը ինծի թող ձգեն։

            Տոմս չկար, նոյնիսկ քիչ մը աւելի խոստանալով դրամարկղի պաշտօնեաներուն։ Այն ատեն առաջարկեցի անցնիլ օփերայի դիմացի ափը եւ այսօրուան Սարեանի արձանին տեղ գտնուող ծաղկավաճառներէն ճոխ հաւաքածոյ մը ապսպրել եւ ժամաւէնին վրայ գրել տալ «Մի խումբ համալսարանականցիներից»։ Թանկ էր ծաղկեպսակը իրենց համար, բայց նիւթապէս մասնակցելէ ետք ի վերջոյ ձեռք անցուցինք գեղեցիկ ծաղկեփունջ մը եւ ուղղուեցանք Ֆիլհարմոնիայի «սեւ մուտքին» (չորնի խոտ)։ Ի հարկէ անկարելի էր որոշ տեղէ մը անդին երթալ, ուստի ինքզինքս սփիւռքահայի տեղ դնելով (տարբեր բաներ էին սփիւռքահայ ուսանող եւ սփիւռքահայը, վերջինս դուրսէն եկած հիւրն էր…) մօտեցայ պահակ միլիցիային ու շեշտուած արեւմտահայերէնով ներկայացայ որպէս Աթէնքէն եկած հիւր, բայց տոմս չեմ գտներ, ըսի քանի օրէ ի վեր, ու ցոյց տուի իմ «խումբս»։ «Մի րոպէ» ըսաւ ու ներս մտաւ բարեհամբոյր միլիցիան՝ իրեն հետ բերելով պատասխանատու պաշտօնեայ մը։ Նոյն ձեւով խօսեցայ հետը եւ աղաչեցի որ գոնէ թոյլ տան սա ծաղիկները իրենց յանձնել։ Այդ ընթացքին Ատիս պատահականօրէն դուրս էր ելած եւ մեր նայուածքները իրարու հանդիպեցան։ Ողջագուրում։ Հարցը տեղն ու տեղը լուծուեցաւ եւ «այս երիտասարդները իմ հիւրերս են» ըսելով ներս մտցուց։

            Համերգի վերջաւորութեան մի քանի «սփիւռքահայ» աղջիկներով բեմ բարձրացանք եւ իրեն յանձնեցինք փարթամ ծաղկեփունջը։ Երկուքիս ալ աչքերուն մէջ կը փայլէին երջանկութեան ժպիտները։

            Սկսաւ Լիբանանի սպառիչ ու լլկիչ քաղաքացիական պատերազմը, որ պիտի տեւէր տասնհինգ տարի։ Ապա ամէն մէկս մի կողմ պիտի ապաստանէր։ Ատիսը գաղթեց ԱՄՆ եւ հաստատուեցաւ Քալիֆորնիա։ Ատիս այստեղ շատ արագօրէն սկսաւ փայլիլ իր արուեստով ու անուշավաճառի խանութներով։ Այնուհետեւ ճակատագրի խաչաձեւման բարի կարգադրութեամբ իմ դասարանիս  մէջ յայտնուեցաւ Ատիսի չքնաղ դուստրը։ Ծնողա-ուսուցչական ժողովներուն առիթներ չպակսեցան յիշելու հին օրերը եւ իր մենահամերգները։

            Այսօր ժողովուրդի ծոցէն ելած Ատիս Հարմանտեան թէեւ այլեւս անձամբ չի ծաղկեցներ մեր հանդիսութիւնները, բայց կայ ու կը թեւածէ բոլոր հայագաղութներէ ներս։ Ան տակաւին կ՚երգէ իր «Ծաղիկներն» ու «Այլ աչերը», «Մտամոլորն ու «Ախթամար»ը։

Լոս Անճելըս, 2019 

ԴՈԿՏ. ՄԻՆԱՍ ԳՈՃԱՅԵԱՆ