Հաճնոյ Հերոսամարտի Հարիւրամեակ

Զինադադար, Որբահաւաք, Տունդարձ եւ Կազմակերպում

Առաջին Համաշխարհային վերջալոյսին, Դաշնակիցներու արեւելեան Միջերկրականի ազատագրումով արաբական արեւելքի անապատային եւ ներքին այլ շրջաններէ մեծաթիւ հայ տարագիրներու տունդարձի նախասկիզբը կը դրուի: Կարճ ժամանակ ետք, 11 Նոյեմբեր 1918ին, Զինադադարի կնքումը նոր յոյսեր կը ներշնչէ տունդարձի, մինչ Դաշնակից ուժերը կը հասնին Կիլիկիոյ սահմաններուն:

1919ի սկիզբները ֆրանսացիք կը գրաւեն Ատանան ու Սիսը: Ասով ազդանշանը կը տրուի զանգուածային տունդարձին, մանաւանդ քաջալերանքովն ու աջակցութեամբը հայկական կազմակերպութիւններու, առաւել եւս՝ գրաւող իշխանութեանց քաղաքական եւ նիւթաբարոյական աջակցութեամբ: Պէյրութ եւ Հալէպ կը դառնան վերադարձի գլխաւոր կայաններէն:

Վերադարձ. Նաեւ՝ Հաճըն

Սակայն, որբերու, կարիքաւորներու, այրիներու եւ կարողազուրկերու ազատագրում-վերադարձը ապահովելու աշխատանքէն անկախ, գաղթականներու զանգուած մը սկսեր էր տարերայնօրէն, անկազմակերպ վերադառնալ պապենական ծննդավայր:

25 Մարտ 1919ին կ’արձանագրուի հաճընցիներու առաջին վերամուտը իրենց ծննդավայր, շուրջ չորսուկէս տարիներու բացակայութենէ ետք: Վերադարձողները – շուրջ 300 ընտանիք – կը տեղաւորուին Ս. Յակոբայ վանքը եւ դպրոցը: Անոնք Հաճընի մէջ կը գտնեն 850-1000ի մօտ հայ ծերեր, կիներ, հաշմանդամներ, կոյրեր, մանուկներ, բանակին մէջ գտնուող հայերու ընտանիքներ, թուրք գաղթականներ, իսկ քաղաքը կը նմանէր ամփիթատրոնի՝ աւերակուած, «մոխրակոյտ դարձած» կեդրոնաշրջան մը, շրջապատուած կիսաւեր տուներով, մինչ թրքաց թաղը կանգուն կը մնար: Անհրաժեշտօրէն զգալի պէտքեր էին հաց, զգեստ, անկողին, տուն, դպրոց, հիւանդանոց: Արհեստաւորներ չեն կրնար աշխատանքի լծուիլ՝ գործիքներու չգոյութեան պատճառով: Հաճընի վերահայացումով շրջակայ գիւղեր եւ այլ տեղեր թաքնուած Հաճընի եւ շրջակայ հայագիւղերու որբեր կ’ապաստանին Հաճըն՝ բարդացնելով ուտեստի եւ ընկերատնտեսական տագնապը, մինչ Յուլիս 1919ի սկիզբները քաղաքին բնակչութեան թիւը հասեր էր 6000ի: Երկրագործական աշխատանքներու լծուելով՝ ձմռան մթերք ապահովելու ժամանակը անցեր էր արդէն, որով սննդաւորման եւ պատսպարման տագնապը առաւել կը սրի: Գաղթականներուն հետ Հաճըն կ’անցնին նաեւ հայ կամաւորներ, որոնց շարքին՝ Հաճընի ինքնապաշտպանութեան յետագայ հրամանատար, Անդրանիկի զինուոր Սարգիս Ճեպէճեան (1919 Դեկտեմբերի վերջը):

Կեանքի Վերընձիւղումը Հաճընի Մէջ

Հակառակ ներքին այս դժուարութեանց, հաճընցիք կը լծուին վերակազմակերպման աշխատանքի. Մարտ 29ին կը կազմուի Հայ Ազգային Միութիւնը, Մարտ 30ին՝ Հաճընի Օգնութեան Յանձնախումբը, Ապրիլ 2ին՝ Հաշտարար Դատարանը: Ապրիլ 27ին Հաճնոյ թուրք քայմաքամը կը փոխարինուի Արմենակ Քիրէճեանով: Մայիս 22ին վանք բնակեցուած հաճընցիք կ’անցնին իրենց կիսանորոգուած տուները, մինչ վանքը կը պատրաստուի ընդունիլ Հաճըն գալիք ՀԲԸՄ Դամասկոսի որբանոցն ու որբերը: 15 Յունիս 1919ին Կիլիկիոյ գրաւման ուժերու վերին հրամանատար զօրավար Մէչ, Սիսի ֆրանսական կառավարութեան ներկայացուցիչ Զօր. Թայարտա եւ գնդապետ Փիէփափ եռօրեայ այցելութիւն կու տան Հաճըն, 8 Օգոստոս 1919ին գնդապետ Նորման կ’այցելէ Հաճընի լեռները՝ սահմանները քննելու յառաջադրութեամբ, իսկ 1920 Յունուարին՝ Սիսի ֆրանսական ներկայացուցիչ Թայարտայի օգնական Սիւպհի, որ Հաճըն կը մնայ 3 օր: Փետրուար 19ին Հաճըն կը հասնի տեղակալ Կարապետ Չալեան, որ կը փոխարինէ Քիրէճեանը:

29 Օգոստոս 1919ին Հաճըն կը հասնին ՀԲԸՄ Դամասկոսի 60 որբանոցայինները, հիւանդանոցը եւ պաշտօնէութիւնը: Զոյգ հաստատութիւնները 5 Սեպտեմբերին հասցուած էին Տարսոն, ապա Ատանայի եւ Սիսի վրայով՝ Հաճըն: Ատանայի եւ Սիսի մէջ կարաւանը կը հարկադրուի մնալ «բաւական օրեր»՝ հաստատութեան զանազան պիտոյքները ապահովելու, «մանաւանդ ձմեռնային եղանակին համար կարեւոր քանակութեամբ պաշար հայթայթելու համար»: Սիսէն Հաճըն ճամփաները «յոյժ վտանգաւոր» ըլլալուն՝ փոխադրութիւնը կը կատարուի ոստիկաններու ընկերակցութեամբ:

Որբանոցին համար ընտրուած էր Հաճընի հարաւ արեւմուտքը, քաղաքէն կէս ժամ հեռաւորութեամբ, 5000 ոտք բարձրութեամբ Ս. Յակոբայ լեռան ստորոտը կառուցուած Ս. Յակոբայ վանքի նախկին որբանոցին վայրը, իսկ հիւանդանոցին համար՝ միսիոնարներուն Քրտէտի աղջկանց վարժարանին շէնքը: Երկուքն ալ բաւարար չափով կը վերանորոգուին: …19 Սեպտեմբեր 1919ին սգահանդէս կը սարքուի Հաճընի նահատակներուն յիշատակին: Սեպտեմբեր 26ին որբանոց կ’ընդգրկուին Ազիզիյէէն բերուած 50 որբեր: Նոյն օրը հաճընցիք կը դիտեն տեղական ֆութպոլի խաղ մը, աշխուժ գործունէութիւն կը ծաւալէ Երիտասարդաց Երկսեռ Միութիւնը, որ կը պատրաստուի ներկայացում տալու, որուն հասոյթով՝ կօշիկ բաժնելու յառաջապահներուն: Հաճընի նախկին առաջնորդ եւ ՀԲԸՄ զոյգ հաստատութեանց «վերատեսուչ» Պետրոս Եպս. Սարաճեան Հաճըն կը հասնի Դեկտեմբեր 1ին, ընկերակցութեամբ ՀԲԸՄ պատուիրակ Հմայեակ Ուղուրլեանի:

 Կիրակի, 14 Դեկտեմբեր 1919ին պաշտօնապէս բացումը կը կատարուի ՀԲԸՄ որբանոցին եւ հիւանդանոցին: Հիւրերուն շարքին են Արմենակ Քիրէճեան ամոլը, ամերիկեան որբանոցի պատասխանատուներ՝ Միս Քոլտ եւ Իպի ամոլը, Հաճնոյ հայ աւետարանականներու հովիւ Պատ. Խաչատուրեան, ոստիկանութեան հրամանատար Յովհաննէս Ժամկոչեան, ՀԲԸՄ պատուոյ անդամ Յ. Գրգեաշարեան: Որբերը կ’արտասանեն ու կ’երգեն «խինդ ու խնծիղ ճառագայթելով ներկաներու դէմքին»: Խօսք կ’առնեն Սարաճեան սրբազան, Պատ. Խաչատուրեան, Մր. Իպի եւ Ուղուրլեան:

Այնուհետեւ, որբերը «անբաժան մասը … [կը դառնան] Հաճընի ընկերամշակութային կեանքին: Անոնց կողմէ խմբովին հնչեցուած ազգային երգերը … կատարած տողանցքներն ու ներկայացուցած թատրերգութիւնները նոր փայլք [կու տան] Հաճընի մէջ վերստին ծայր առած հայկական կեանքին»: Աւելի ետք, որբերու չափահասները «արիաբար» կը մասնակցին ինքնապաշտպանութեան կռիւին, եւ մեծ ծառայութիւն կը մատուցեն իբրեւ սուրհանդակ կամ պարէն եւ ռազմամթերք փոխադրողներ, որբանոցի ուսուցիչներէն Գէորգ Պաղտոյեան կը մարզէ չափահաս որբերը, կը սորվեցնէ դրօշակի գաղտնալեզու: Յիրաւի, Հաճընի ՀԲԸՄի այս որբանոցն ու հիւանդանոց-դեղարանը «կը լրացնեն խիստ էական պակասներ»:

29 Յունուար 1920ին կը կատարուի Հաճնոյ աւանդական ջրօրհնէքը, Մարտին կը խմբագրուի Նոր Հաճըն թերթի առաջին թիւը, բայց Թայարտա չ’արտօներ անոր տպագրումը: ՀԲԸՄ որբանոցը կը գործէ իր ուժերուն համարժէք. ոչ մէկ մահացութեան պարագայ կ’արձանագրուի հոն մինչեւ 15 Մարտ 1920, իսկ եօթ ամիսներու ընթացքին Հաճընի մէջ կ’արձանագրուին աւելի քան 100 ամուսնութիւն եւ 200է աւելի ծնունդ: Սակայն, ի տես զարգացող վտանգաւոր կացութեան եւ շեշտուող անորոշութեան Հաճընէն բարձրաստիճան պատուիրակութիւն մը (Սարաճեան Եպս., Պատ. Խաչատուրեան, Շմաւոն Փոստոյեան եւ թիկնապահներ) Փետրուար 22ին կ’ուղղուի Սիս ու Ատանա՝ բարձրաձայնելու Հաճընի կարիքները եւ ճշտելու յետագայ քայլերը: Կարճ ժամանակ ետք, Մարաշի աղէտը բաւական բան կը յստակացնէ. ծաւալելու եւ առաւել աճելու ՀԲԸՄի ծրագրերը կը կասեցուին աղէտին, Կիլիկիոյ անապահովութեան եւ «պաշարման վիճակին հետեւանքով, Հաճընի որբանոցին մասին նորագոյն տեղեկութիւն ունենալ կարելի եղած» չըլլալուն պատճառով:

Հաճընի Պաշարումը եւ Ութամսեայ Հերոսամարտը

Յիրաւի, վերադարձի, տեղաւորումի, վերաշինութեան եւ խաղաղ կեանքի վերսկսումի դժուարին միամեայ շրջանը (Մարտ 1919-Մարտ 1920) կը կասի Մարաշի աղէտին լուրով: Մարտ 1920ին Հաճըն կ’անցնի զինուորական կարգապահութեան: Շատոնց արդէն, Էրզրումի մէջ, 23 Յուլիս 1919ի ժողովին, Քեմալի ազգայնական շարժումը ոչնչացնող որոշում առեր էր փոքրամասնութիւններուն եւ տասանորդուած հայութեան դէմ:

 3 Մարտ 1920ին քաղաքը կը վերածուի դժուարանցանելի տարածքի, կ’ընդհատի երթեւեկը Սիսի հետ, Մարտ 15ին հեռագրաթէլերը կը խզուին: Կը կազմուին Հաճընի Ինքնապաշտպանութեան Բարձրագոյն Ժողովը եւ Վերին Հրամանատարութիւնը. վերջինիս կեդրոնը կը հաստատուի Հաճնոյ կեդրոնական Ս. Աստուածածին եկեղեցիին եւ կից Ս. Մեսրոպեան վարժարանին մէջ, ուր կը ծածանի ֆրանսական դրօշակը: Վարժարանի վարի յարկի նախկին թատերասրահը կը փոխադրուին ՀԲԸՄ հիւանդանոց-դեղարանը: Մարտ 8ին կը կատարուի զինուորական տողանցք: Ինքնապաշտպանութեան Կոմիտէն Հաճընը կը բաժնէ լեռնային 4 գլխաւոր դիրքերու.- ա) Տոլամաճ/Իժ (Քիրազ) Օլուք (հիւսիս-արեւելեան), Ա. վաշտ, բ) Տոնուզ-Սեքի (հիւսիս-արեւմտեան), Գ. Վաշտ, գ) Ղորչուղազ/Չայըր Պելէն/Կէօյնիկ (հարաւ-արեւելեան), Գ. վաշտ դ) Չալղան (հարաւ-արեւմտեան), Դ. վաշտ: Կը կազմուին պարենաւորման եւ գրաւման յանձնախումբեր, կը հաստատուի կրակմարի դրութիւն: Քաղաքի բնակչութիւնը կը բաժնուի երեք խումբի.- ա) երիտասարդութիւնը՝ 16-50 տարեկան տղամարդիկ (շուրջ 600 հոգի), զօրակոչի կ’ենթարկուին եւ կը լծուին ինքնապաշտպանութեան, կը կազմուին յառաջապահ եւ պահեստի խումբեր, բ) երկրորդ խումբը՝ 8-12 տարեկան փոքրեր, զինամթերք փոխադրողներն եւ սուրհանդակներն էին, գ) երրորդ խումբը երէցներն էին, որոնք խրամներ կը փորէին եւ յարձակումներու ատեն «հուռռա՜, հոռռա՜» կը պոռային, իրենց կ’ընկերանային նաեւ զէնք չունեցող պատանիներ: Իգական սեռը կը բաժնուի չորս խումբի.- ա) դիրքերուն վրայ մարտնչողներ, բ) դեռատի հարսեր եւ օրիորդներ, որոնք կիւկիմներով ջուր կը մատակարէին դիրքերուն, գ) երրորդ խումբը հիւանդանոցին կը ծառայէր, դ) չորրորդ խումբը երէցներն էին, որոնք արցունքոտ աղօթքներով հաց կը թխէին:

Հրամանատարական կեդրոնատեղիին խուցերէն մին կը վերածուի դերձակատան, ուրիշ մը՝ զինարանի, ուր կը նորոգուէին զէնքերը, չպայթած ռումբերուն նիւթերը կ’օգտագործուէին եւ օրական 5-600 փամփուշտ կը պատրաստուէր: Կը պատրաստուէր նաեւ վառօդ: Զինարանի մարդիկ՝ գլխաւորութեամբ ՀԲԸՄ որբանոցի ուսուցիչ խարբերդցի քիմագէտ Գէորգ Պաղտոյեանի, Համարձում Ապտեանի եւ Տիգրան Աճէմեանի, թնդանօթ շինելու անյաջող փորձ մը կը կատարեն, բայց կը յաջողին ականներ ու պայթուցիկներ սարքել (Թերզեան, էջ 301-3):

Մարտ 16ին Հաճնոյ երկնակամարին կ’երեւի ֆրանսական առաջին սաւառնակը, իսկ յաջորդ օրը թուրքեր վերջնագիր կու տան Հաճընի: Ֆրանսական երկրորդ սաւառնակը Հաճնոյ երկնակամարին կ’երեւի Մարտ 28ին, որուն կը յաջորդեն ծանր մարտերը: Ապրիլ 6-7ին ծանր յարձակումի կ’ենթարկուի Հաճընը, որուն հետեւանքով կը լքուին լեռնային դիրքերը: Ամերիկեան որբանոցին շրջանը՝ Քրտէտ եւ շրջակայքը, կ’անցնին թրքական հակակշռի տակ: Չափահաս 20-40 որբանոցայիններ, իրենց ուսուցիչ Գէորգ (Չաւուշ) Պաղտոյեանի հրամանատարութեամբ ամիս մը պաշտպանուելէ ետք, Քիրազ լեռան վրայ զետեղուած թնդանօթին ռմբակոծումներուն եւ զօրքի յարձակումներուն դիմաց Ապրիլի կէսերուն կը լքեն լեռնային դիրքերէն վերջինը՝ Ս. Յակոբայ վանքը, ՀԲԸՄի իրենց որբանոցը ու կ’անցնին քաղաքամէջ, մինչ կրտսեր որբանոցայինները արդէն հեռացուած էին անկէ:

Դիմադրականները կը խրամատաւորուին քաղաքի մերձակայ դիրքերուն: Ղանլը Փազարի հրամանատար կ’անուանուի կամաւոր Վահան Ալթունեան, Կելիկի՝ Արշակ Սահակեան, Քոփուշ թաղի՝ Կարապետ Օղլուգեան, Եազը թաղի՝ Մկրտիչ (Մկր) Մանասէեան, Ս. Յակոբայ կամուրջի՝ Կիրակոս Տէր Կիրակոսեան, Մանսխանէի՝ Մեսրոպ Շխրտըմեան: Պաշարման շղթան հազիւ 20 քայլ հեռու էր հայկական կարգ մը դիրքերէն:

Ապրիլ 15ին՝ թուրքեր հաշտութեան առաջարկ կը ներկայացնեն, իսկ Ապրիլ 30ին ծանր կը ռմբակոծուի Կելիկ թաղը: Մայիս 8ին հաճընցիք կը կազմակերպեն առաջին հակայարձակումը՝ 300 դիմադրականներով: Թուրքերը նոր թարմ ուժեր բերելով Մայիս 10ին մեծ թնդանօթով (105մլ) կը սկսին աւերել արդէն իսկ աւերակուած Հաճընը: Սակայն Մայիսի աւարտին թուրքերու 16 ծանր յարձակումները ապարդիւն կ’անցնին:

25 Մայիսին Սիսէն Հաճըն հասած լրաբեր Ասատուր Սաչեան, Սիս վերադարձին ականատես կ’ըլլայ քաղաքի հայութեան պարպումին: 1 Յունիսին կը ջարդուի Վահկայի հայութիւնը: 8-9 Յունիսին դիմադրականները մասնակի յարձակողականով կը գրաւեն  Քրտէտի որբանոցը, եւ որբանոցայիններն ու տեղի ուտեստի պաշարը կը փոխադրեն Հաճըն: 18 Յունիսին Ճեպէճեան կը վիրաւորուի եւ այնուհետեւ կը գամուի անկողնին: Յուլիս 1920ի սկիզբները միլլի չեթէական խումբեր կը սկսին երեւիլ Հաճընի լեռները, մինչ Յուլիս 3ին ինկած էր  Շարը: Ասոր կը յաջորդէ Հաճընի վրայ ամէնաբուռն յարձակումը որ կը ձախողի: Յուլիսի վերջաւորութեան անհամերաշխութիւնը կը շեշտուի Հաճնոյ քաղաքական եւ զինուորական հրամանատարութեանց միջեւ. Չալեան իզուր կը ջանայ տարհամոզել զինուորական հրամանատարութիւնը՝ Հաճընի բնակչութիւնը տեղափոխելու Ատանա: Օգոստոս 5-6ին տեղի կ’ունենայ դիմադրականներու երրորդ հակայարձակողականը: Օգոստոս 20ին Հաճըն կը հասնին 3 սուրհանդակներ որոնք կ’աւետեն շուրջ 1500 կամաւորներու Ախարճայի (Ատանայի մօտ) մէջ հաւաքուիլը՝ Հաճընի օգնութեան հասնելու: Օգոստոսի երրորդ տասնօրեակին Չալեան դարձեալ կ’առաջարկէ նահանջել Ատանա, մինչ զինուորական թեւը կը հակառակի: Սեպտեմբեր 18ի գիշերը՝ դիմադրականներու չորրորդ կահայարձակողականը՝ Րումլու եւ Կիւզելլիմ գիւղերուն վրայ, դարձեալ կ’արդիւնաւորուի ուտեստի պաշարի ապահովումով, որ նոյնպէս կը սպառի: Ճիշտ է, որ պաշարուածները ջուրի տագնապ չունէին, բայց Յուլիսին արդէն մորթուած էին Հաճընի բոլոր կենդանիները. գրաստներ, ձիեր-էշեր-ջորիներ, շուն ու կատուներ, նոյնիսկ հիւանդներուն կաթ հայթայթելու վերապահուած միքանի կովերը…:

Հաճընէն Փախուստը եւ Կոտորածը. Վերապրողներ, Սգահանդէսներ, Վերաշինութիւն

15 Հոկտեմբեր 1920ին կը լքուի Հաճընը: Յաջորդող օրերուն կը կատարուի անզէն զանգուածին ջարդը, լեռներու վրայ փախստականներու հայորսութիւնը: Կը ջարդուին նաեւ ՀԲԸՄի Հաճընի որբանոցայինները (ըստ ականատեսի վկայութեան, թուրքերը «բոլոր որբերը … բերդէն վար կրակին մէջ նետեցին»), հիւանդանոցին պաշտօնէութիւնը:

Պաշարման օղակը ճեղքած շուրջ 400 դիմադրականներու մեծամասնութիւն մը կը հասնի Ճիհան:  Ասոնք վերապրողներն են հերոսական Հաճընի:

Պապենական Հաճընի յիշատակը վառ պահելու մտասեւեռումով, վերապրող հաճընցիներ եւ անոնք, որոնք զինադադարին չէին վերադարձած ծննդավայր, 1928ին Մարսէյի մէջ կը հիմնեն Հաճըն պարբերաթերթը,  1931ին՝ Պէյրութի հիւիսիսային մուտքին Նոր Հաճըն բնակավայրը, Երեւանի կից Նուպարաշէնի մէջ Նոր Հաճըն թաղամասը, իսկ Նոյեմբեր 1958ին հայրենի պետութիւնը Նոր Հաճըն կը վերանուանէ Արզնի Գէսի թիւ 3 տեղամասը:

Հաճընի նահատակութեան յիշատակը վառ կը պահուի նաեւ այսօր, Հաճըն ծնած եւ այնուհետեւ նորահաս յետնորդներուն կողմէ՝ ամէնամեայ մատաղով, որ կը կատարուի Հաճնոյ Հայրենակցական Միութեան զանազան մասնաճիւղերու ջանքերով, Հայրենի Նոր Հաճընի մէջ կանգնեցուած յուշարձան թանգարանով եւ այնտեղ կատարուող ճիտապուր-մատաղով:

Վերապրող հաճընցիք մեզի՝ յետնորդներուս ոգեկան թելադրանք մը ունեցան եւ կը շարունակեն ունենալ.- Սիրուն Հաճընը իր պատմութեամբ եւ ութամսեայ հերոսամարտով անջնջելի թեպէյուկ (աւանդ) մըն է: Աղայլօ (յումպէտս) պէտք չէ՛ երթայ:

ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՏԱԳԷՍԵԱՆ